«خانه مستند» میزبان همه مستندسازان است/ زیرمجموعه «اوج» نیستیم

خبرگزاری مهر، گروه هنر-نیوشا روزبان: «خانه مستند» یکی از مجموعه‌های تولید فیلم مستند است که در سال‌های اخیر حضوری تأثیرگذار در رویدادهای مختلفی همچون جشنواره‌های «عمار» و «سینماحقیقت» داشته تا امروز توانسته است جوایز بسیاری را هم از آن خود کند.

این مجموعه برای حضور در چهاردهمین دوره جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت» هم ۱۶ اثر مستند را به دبیرخانه این جشنواره ارسال کرده است؛ همین آمار قابل توجه بهانه‌ای شد تا با مهدی مطهر تهیه‌کننده پرکار حوزه مستندسازی و مدیر «خانه مستند» درباره روند تولید آثار در این مجموعه و سیاست‌هایی که دنبال می‌کند گفتگو کنیم.

با نگاه به لیست فیلم‌هایی که تا به امروز در «خانه مستند» تولید شده است، با مستندهای متنوعی از کارهای شخصیت محور و مستندهای مرتبط با موضوعات روز جامعه مواجه می‌شویم که اکثر این تولیدات توسط فیلمسازان جوان ساخته شده است، البته در بین این آثار، بودند کارگردانان شناخته شده حوزه مستند که با این خانه همکاری داشته‌اند.

مهدی مطهر در بخشی از صحبت‌های خود تاکید دارد که هیچ محدودیتی برای همکاری با مستندسازان با خط فکری مختلف ندارند و تنها با کارگردانانی که معارض هستند کار نمی‌کنند که این مساله نیز به آنها از نهاد یا سازمان خاصی دیکته نشده بلکه «خانه مستند» خود علاقه‌ای به همکاری با این گروه نیست.

آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح گفتگوی خبرگزاری مهر با مهدی مطهر مدیر «خانه مستند» است.

* آقای مطهر «خانه مستند» با ساز و کار و سیاست خاصی فعالیت خود را شروع کرده و از ابتدا طبیعتاً اهداف مشخصی داشته است، ضمن اشاره مختصر به این اهداف فکر می‌کنید امروز تا چه اندازه این اهداف محقق شده‌اند؟

خانه مستند دهمین سال از فعالیت خود را پشت سر می‌گذارد. به پشت سر که نگاه می‌کنیم این مجموعه، مجموعه‌ای است که با فراز و نشیب‌ها و بحث‌های مالی و حتی ارتباط مستقیم با برخی از شبکه‌ها، تا به امروز حال بدی نداشته است و به طور میانگین توانسته با تولیدات بالا، حیات خود را تثبیت کند. طبیعتاً مانند بسیاری از مجموعه‌ها از ابتدای فعالیت، این مجموعه هم با بسیاری از مستندسازهایی که قبل از خانه مستند، کار می‌کردند شروع به فعالیت کرد اما بعد از ۲ سال و با تثبیت فضای خود، به آدم‌های جدید و نسل جدیدی از فیلمسازان جوان رسید که برای بسیاری از این افراد، خانه مستند زمینه ساز ورود آن‌ها به سینمای مستند شده و یا بسیاری از آن‌ها نیز همزمان با تأسیس خانه مستند فعالیت خود را آغاز کرده‌اند.

در حال حاضر بعد از گذشت ۱۰ سال از فعالیت خانه مستند بیش از هزار فیلم در این مجموعه تولید شده است که آمار بدی به شمار نمی‌رود، تولیداتی که برمدار و معیار تلویزیون در گذشته تهیه و تولید می‌شد، اما با سختگیری و تلاش دوستان فیلم‌ها به گونه‌ای تولید شد که قابلیت پخش در فضای جشنواره‌ای و فضای بین‌المللی را هم داشته باشد در حال حاضر بعد از گذشت ۱۰ سال از فعالیت خانه مستند بیش از هزار فیلم در این مجموعه تولید شده است که آمار بدی به شمار نمی‌رود، تولیداتی که برمدار و معیار تلویزیون در گذشته تهیه و تولید می‌شد، اما با سختگیری و تلاش دوستان فیلم‌ها به گونه‌ای تولید شد که قابلیت پخش در فضای جشنواره‌ای و فضای بین‌المللی را هم داشته باشد.

در همین فضا از جمله اتفاقات خوبی که برای خانه مستند رخ داده، اتفاق‌هایی است که در فضای جشنواره‌ها برای تولیداتش رقم خورده است. فیلم‌سازانی که با خانه مستند کار می‌کنند، فیلمسازان جوانی هستند که توانسته‌اند به خاطر موضوع و فرم فیلم دست‌آوردهای هنری را در جشنواره‌های مختلف به دست آورند که جشنواره «سینما حقیقت» یکی از این جشنواره‌ها به شمار می‌رود که در هر دوره فیلم‌های بسیاری را برای رقابت به آن ارسال کرده‌ایم. البته این حضور و تعداد بالای تولیدات خانه مستند در بخش مسابقه جشنواره «سینماحقیقت» قابل توجه است.

* پیش از این اعلام کرده بودید که خانه مستند در تولید فیلم‌های شخصیت محور و یا آثاری با موضوعات روز فعالیت می‌کند، تا چه اندازه در این زمینه موفق بوده‌اید؟

یکی از کارهایی که خانه مستند آن را دنبال کرده است، تولید مستند درباره یک سری از افراد است که بر منظومه فکری بچه‌های انقلاب تأثیرگذار بوده‌اند، یعنی کسانی که بچه‌های انقلاب متأثر از آرا، اندیشه‌ها و تفکرات آن هستند. معمولاً زمانی مستندهای شخصیت محور تولید می‌شود که به عنوان مثال جمهوری اسلامی، حاکمیت، مجلس یک تصمیم کلان بگیرد که به عنوان مثال امسال سال تقدیر از یک فرد خاص است، اما خانه مستند فارغ از این نوع فضای کنداکتوری و تقویمی، مجموعه‌ای از عناصر را احصا کرده و به نوبت از آنها مستند می‌سازد.

به عنوان مثال برخی از این شخصیت‌ها کاملاً ایرانی هستند و برخی هم ایرانی نبوده اما روی ذهن ایرانی‌ها تأثیر گذاشته‌اند. از جمله افرادی که برای آن‌ها مستند ساخته شده می‌توان به «سید احمد فردید» اشاره کرد، سال‌ها درباره این شخصیت حرف زده شده است اما طی چندسال گذشته این شخصیت کمرنگ شده بود، تولید مستند «تئوریسین خشونت» سه سال پیش شروع و سال گذشته آماده نمایش شد که اولین فیلم محسن کوقان کارگردان فیلم به شمار می‌رود. همچنین درباره شهید صدر نیز مستندی به نام «آغازگر یک پایان» ساخته شده است، شخصیتی که از لحاظ جغرافیایی عراقی است اما بسیار روی اندیشه ایرانیان تأثیر گذاشته است.

* این توضیحات نشان می‌دهد که خانه مستند لیستی را برای تولید مستندهای شخصیت محور آماده کرده است، این لیست بر چه اساس تنظیم شده است؟

این لیست با مشورت و همکاری تعدادی از افراد دانشگاهی و یا حوزوی شکل گرفته که به یک جمع‌بندی کلی رسیده‌ایم، خوشبختانه شخصیت‌های بسیاری وجود دارند که می‌توان تا مدت‌ها برای آنها فیلم تولید کرد. یکی از این نمونه‌ها می‌تواند اقبال لاهوری باشد و شنیده‌ایم که بهرام توکلی می‌خواهد سریالی درباره این شخصیت تولید کند. این شخصیت بسیار کاراکتر قوی و مهمی است اما تا امروز کسی درباره آن مستند نساخته است.

در حال حاضر یک لیست بیش از ۴۰ نفره در دست داریم که برای نزدیک به ۱۲ نفر از این لیست مستند ساخته‌ایم که از آن جمله می‌توان به مستندی درباره شهید آوینی اشاره کرد که شامل ۷ قسمت نیمه بلند است. تقریباً همه شهید آوینی را می‌شناسند و علی رغم فیلم‌هایی که‌درباره وی ساخته شده اما هیچ گاه فیلم کاملی از زندگی و همه ابعاد وی ساخته نشده که ما بعد چهار سال توانسته‌ایم تولید مستند هفت قسمتی درباره این هنرمند را به پایان برسانیم. در واقع خانه مستند به سمت تولید مستند اشخاصی می‌رود که منظومه فکری بچه‌های جبهه و انقلاب را جهت داده‌اند.

در طول یک سال سازمان اوج ۴۰ یا ۵۰ مستند را به ما سفارش می‌دهد، این در حالی است که خانه مستند در طول سال نزدیک به ۱۰۰ مستند تولید می‌کند که باقی این مستندها با سفارش و یا بستن قرارداد با شبکه‌های مختلف تلویزیونی یا نهادها و سازمان‌های دیگر ساخته می‌شود البته نباید این را فراموش کرد که خانه مستند از موازی کاری جلوگیری می‌کند و اگر کسی مستندی درباره موضوع خاصی تولید کند، خانه مستند به سمت تولید آن نمی‌رود و بیشتر به سمت مستندهای شخصیت محوری می‌رود که کمتر کسی درباره آن مستند ساخته است.

* مستندهایی از این دست را به کارگردانان خاصی سفارش می‌دهید و یا طرح ساخت این مستندها به شما پیشنهاد می‌شود؟

عمده طرح‌هایی که در خانه مستند تولید می‌شود، از آن دسته طرح‌هایی است که فیلمسازان علاقه مند روی سایت خانه ثبت نام می‌کنند، از بین کارهایی که در طول سال انجام می‌دهیم نزدیک به ۱۵ طرح است که خود مجموعه به آن رسیده است.

در واقع موضوعی انتخاب می‌شود و بعد از بررسی طرح‌های مختلف، فیلمسازی که طرحی نزدیک به موضوع‌های مورد نظر داشته است به آن سفارش می‌دهیم. گاهی نیز دغدغه خانه مستند برای تولید، همزمان می‌شود با اعلام آمادگی یک فیلمساز برای ساخت یک موضوع مشترک، این همزمانی باعث سرعت کار در انتخاب تولید فیلم خوب می‌شود. می‌خواهم این را بگویم که ۸۰ درصد از موضوع‌هایی که در طول سال ساخته می‌شود همان موضوع‌هایی است که بچه‌های ما روی سایت می‌گذارند و با توجه به فراوانی و رصدی که اول هر سال برای ساخت موضوع‌های مختلف داریم طرح‌ها تصویب می‌شود و ۲۰ درصد از فیلم‌ها نیز همان دغدغه خانه مستند است که برای آن به دنبال فیلمساز خوب هستیم و صبر می‌کنیم که این اتفاق رخ دهد. در مجموع اتفاق‌های مختلف زمینه ساز می‌شود تا به یک مستند نسبتاً خوب برسیم.

* نسبت خانه مستند با سازمان اوج چیست و میزان بودجه‌ای که برای تولید مستند دریافت می‌کند چقدر است؟

نسبت ما با اوج رابطه خوبی است، باید این توضیح را بدهم که یک سری مجموعه هستند که زیر مجموعه مستقیم سازمان اوج هستند که از آن جمله می‌توان به مجموعه «ماوا» یا «محنا» اشاره کرد که اساساً زیرمجموعه‌های اقماری خود سازمان اوج به شمار می‌رود و حتی مسئول هر کدام از این مجموعه‌ها با هماهنگی سازمان اوج انتخاب می‌شوند.

یک سری مجموعه‌ها نیز هست که در ادبیات اوج به خانه‌ها و مؤسسات نام گذاری می‌شود و این سازمان جزو اسپانسرهای اصلی این مجموعه‌ها به شمار می‌روند، در واقع سازمان اوج به عنوان مثال هر سال به این خانه و یا مجموعه‌ها ۱۰ مستند، یا ۵ تیزر و یا ۴ مینی سریال سفارش می‌دهد.

در واقع سازمان اوج برای این مجموعه‌ها و یا خانه‌ها به عنوان اسپانسر است و این خانه‌ها حساب جدی روی این سازمان باز می‌کند. خانه مستند نیز از همین مجموعه‌ها است به این معنا که در طول یک سال سازمان اوج ۴۰ یا ۵۰ مستند را به ما سفارش می‌دهد، این در حالی است که خانه مستند در طول سال نزدیک به ۱۰۰ مستند تولید می‌کند که باقی این مستندها با سفارش و یا بستن قرارداد با شبکه‌های مختلف تلویزیونی یا نهادها و سازمان‌های دیگر ساخته می‌شود.

گاهی نیز مستندهایی در خانه مستند ساخته می‌شود که اسپانسر مالی ندارد این مستندها ساخته می‌شود و در نهایت به سازمان‌ها و نهادهای مختلف پیشنهاد تأمین و خرید مستند را می‌دهیم. این رابطه خانه مستند با سازمان اوج است.

* یعنی هیچ ردیف بودجه معینی برای خانه مستند از سوی سازمان اوج در نظر گرفته نمی‌شود؟

خیر، هر سال بودجه‌ای براساس سفارش ساخت مستندها توسط اوج در اختیار ما قرار می‌گیرد که موضوع‌های خاص خود را دارد و خانه مستند باید مستندهایی را تولید کند که بتواند رضایت سازمان اوج را بگیرد. این تعامل ۱۰ ساله سبب شده است که سلیقه سفارش دهنده مستندها را بدانیم و براساس آن مستندهای مورد نظر را تولید کنیم.

البته رئالیتی شوهایی نیز برای اوج ساخته شده است، که بسیاری از این رئالیتی شوها با برند «نوبین» ساخته می‌شود که سرمایه گذار اصلی آن مجموعه اوج است. در واقع این را باید بگویم که خانه مستند براساس سفارش و بودجه‌ای که برای تولید این سفارش‌ها در اختیار می‌گیرد، کار می‌کند و البته این را هم باید بگویم که سازمان اوج هیچ تعهدی ندارد که بخواهد هر سال به خانه مستند سفارش دهد. به عنوان مثال در سال ۹۶ یا ۹۷ این سازمان با مشکل مالی مواجه بود و قرارداد مستند بین این ۲ مجموعه به حداقل رسید.

در سال جاری قرارداد تولید خانه مستند با اوج نزدیک به یک و نیم میلیارد تومان برای تولید ۲۰ مستند است. خانه مستند براساس موضوع‌های اعلام شده از سوی سازمان اوج، طرح‌هایی را ارائه می‌دهد که بعد از تصویب سازمان اوج این طرح‌ها به مرحله تولید می‌رسد البته این بودجه تولید هرسال متفاوت بوده است، به عنوان مثال در سال جاری قرارداد تولید خانه مستند با اوج نزدیک به یک و نیم میلیارد تومان برای تولید ۲۰ مستند است. خانه مستند براساس موضوع‌های اعلام شده از سوی سازمان اوج، طرح‌هایی را ارائه می‌دهد که بعد از تصویب سازمان اوج این طرح‌ها به مرحله تولید می‌رسد. البته این را هم باید بگویم که گاهی موضوع‌ها و طرح‌هایی که به سازمان اوج ارائه می‌دهیم هرچند می‌تواند موضوع مهمی باشد اما جزو اولویت‌های این سازمان به شمار نمی‌رود.

تاکید می‌کنم که خانه مستند در کنار سازمان اوج با سازمان‌ها و نهادهای مختلف با موضوع‌های سفارش داده شده همکاری می‌کنند. البته این را باید بگویم ما در خانه مستند از تعامل با اوج راضی هستیم و همکاری خوبی باهم داریم و خیلی وقت‌ها ترجیح می‌دهیم که با مجموعه‌های دیگر همکاری نکنیم. اگر هم در حال حاضر با نهادها و سازمان‌های دیگر کار می‌کنیم به این دلیل است که نمی‌خواهیم همه تخم مرغ‌های خود را در یک شانه بچینیم تا این تردید در ذهن دیگران ایجاد نشود که خانه مستند زیرمجموعه سازمان اوج به شمار می‌آید.

* اکثر تولیدات خانه مستند با همکاری کارگردانان جوان بوده است، آیا این امکان نیز وجود دارد که با کارگردانان حرفه‌ای سینما در حوزه مستند کار کنید؟

خانه مستند در سال‌های اول فعالیت خود با مستندسازان حرفه‌ای همکاری کرده‌اند، اما در سال‌های اخیر با توجه به اینکه فیلمسازان فیلم اول انگیزه بالایی برای کار کردن دارند، روی این گروه از فیلمسازان شیفت کرده‌ایم. اما این را باید بگویم که هر سال بخشی از مستندها با مستندسازان حرفه‌ای کار می‌شود. از بین کارگردانان حرفه‌ای ابراهیم حاتمی‌کیا دین دیگری بر گردن ما دارند و می‌توان گفت که این کارگردان نزدیک به ۳ سال هر هفته به خانه مستند می‌آمد تا فیلم‌های مستند را با حضور ۳۰ تا ۴۰ مستندساز جوان، نقد و بررسی کند.

حتی بعد از برگزاری این جلسات آقای حاتمی‌کیا گفت که این جلسات برای وی نیز بسیار خوب بوده است چرا که با تعدادی فیلمساز با انگیزه و جوان در جلسه حضور داشته‌اند آشنا شده است. البته برگزاری این جلسات به دلیل شیوع ویروس کرونا به تعویق افتاده و امیدوارم در شرایط مناسب‌تری این جلسات دوباره برگزار شود. از دیگر فیلمسازانی که با خانه مستند همکاری داشته‌اند می‌توان به رضا فرهمند، آبتین حسینی، هادی معصوم دوست، صادق داوری‌فر و حسام اسلامی اشاره کرد که از مستندسازان شناخته شده سینمای ایران به شمار می‌آیند. می‌توان گفت نزدیک به ۱۰ فیلمی که در هر سال در خانه مستند تولید می‌شود، به کارگردانی مستندسازان حرفه‌ای ساخته می‌شود که جوایز بین‌المللی دریافت کرده‌اند.

* برنامه‌ای هم برای تربیت و یا آموزش فیلمسازان جوان دارید؟

دو مساله در خانه مستند دنبال می‌شود، اول برگزاری کلاس‌های آموزشی و دوم اینکه یک فیلمساز با انگیزه که در یکی از بخش‌های مختلف مانند ترجمه، پژوهش فیلمبرداری و یا تدوین سابقه دارد اما فیلم نساخته است با فیلمی که خودش علاقه دارد، آموزش فیلمسازی داشته باشیم اینگونه می‌توان گفت ابتدای تأسیس این مجموعه کلاس‌های قابل تأملی برگزار شد اما در دوره‌های اخیر با تعدادی از مجموعه‌ها در بحث انتقال تجربه همکاری می‌کنیم اما از همه این موارد مهم‌تر اساس آموزش و انتقال تجربه ما در فضای فیلمسازی با ساخت فیلم اول برای فیلمسازان شکل می‌گیرد که البته این امر زمان بر است و از حضور فیلمسازان با تجربه به عنوان مشاور استفاده می‌شود. پس باید گفت که اکثر آموزش ما در هنگام تولید انجام می‌شود.

* خانه مستند در ۲ جشنواره «عمار» و «سینماحقیقت» حضور پررنگی دارد، آیا نسبت به سیاست‌های برگزارکنندگان این دو رویداد احساس تفاوت می‌کنید؟

این را باید بگویم که محتوا برای جشنواره فیلم عمار بسیار مهم است و برای جشنواره «سینماحقیقت» فرم بسیار مهم است. یعنی برای جشنواره حقیقت فرم و تکنیک‌مهم است اما این به این معنی نیست که محتوا برایش مهم نیست اما روی تکنیک فیلم‌ها حساب جدی باز می‌کند؛ بالعکس جشنواره عمار هرچند تکنیک و فرم فیلم‌ها برایش مهم است اما محتوای فیلم‌ها عامل مؤثر در برگزیده شدن است.

ما هیچ مشکلی با مستندسازان روشنفکر نداریم، ما هیچ محدودیتی برای همکاری با هیچ گروه و با هیچ کسی نداریم مگر اینکه یک آدمی معروف به معارض یا اپوزوسیون بودن باشد. در خانه مستند تمام تلاش خود را می‌کنیم تا با فیلمسازان حرفه‌ای و شناخته شده کار کنیم ما با فراوانی موضوعاتی که داریم به همان طبع نیز با فیلمسازان مختلف کار می‌کنیم مجموعه خانه مستند مجموعه‌ای است که معیارهای انقلاب اسلامی برای آن بسیار مهم است، ولی نگاه ما نگاه یک نهاد خاص و یا یک قشر خاص نیست و سعی می‌کنیم با بسیاری از آدم‌ها و در طیف‌های مختلف کار کنیم، حتی این را هم می‌توانم بگویم که کمتر مجموعه‌ای مانند خانه مستند است که با فیلمساز خانم نیز کار می‌کند، ما هر سال بین ۴ تا ۵ فیلم خوب توسط فیلمساز خانم می‌سازیم که بسیاری از آنها فیلم اول و یا دومشان است. این امر نشان می‌دهد که خانه مستند در موضوع‌های مختلف و با نگرش‌های مختلف کار انجام می‌دهد، به همین دلیل متریال‌های مناسب برای حضور در جشنواره‌های مختلف را داریم.

* بیشتر چه موضوعاتی را با مستندسازان خانم کار می‌کنید؟

موضوع تولید مستند به روحیه کارگردانان خانم بستگی دارد و این کارگردانان تنها به موضوع‌های زنانه نمی‌پردازند، به‌عنوان مثال بسیاری از کارگردانان خانم علاقه دارند که با موضوع‌های سخت کار کنند به‌عنوان مثال خانم ماوتی یک فیلم در ترکیه برای ما تولید کرد با نام «زمان» که جایزه بهترین کارگردانی را برای وی به ارمغان آورد، این فیلم یک اثر بسیار سخت درباره یک ایلیاتی ایرانی است که برای مهاجرت با خانواده‌اش به ترکیه می‌رود، خانواده این مرد به کانادا می‌رود و خودش در ترکیه گیر می‌کند. یا نگین احمدی در کردستان سوریه در حال تولید فیلم است که و سعی کرده به گردان زنانه در جنگ با داعش بپردازد.

* همکاری‌تان با تلویزیون هم بر اساس سفارش‌ها و تقاضاهایی است که به شما می‌دهند؟

با تلویزیون ۲ مدل همکاری داریم، یک مدل همکاری ما همان اوج که یک سازمان غیرتلویزیونی است که آثاری را برای پخش در تلویزیون سفارش می‌دهد، این را باید بگویم که سازمان اوج ترجیح می‌دهد فیلم‌های مستندی که تولید می‌کند در تلویزیون نمایش داده شود. معدودی از کارها نیز به سفارش تلویزیون است، اما ترجیح ما این است که مستقیم با تلویزیون کار نکنیم چرا که سخت‌گیری بسیاری برای تولید فیلم به سفارش تلویزیون وجود دارد.

* آیا محدودیتی برای کار با مستندسازان دیگر دارید؟

ما هیچ مشکلی حتی با مستندسازان روشنفکر نداریم، ما هیچ محدودیتی برای همکاری با هیچ گروه و با هیچ کسی نداریم مگر اینکه یک آدمی معروف به معارض یا اپوزسیون بودن باشد. در خانه مستند تمام تلاش خود را می‌کنیم تا با فیلمسازان حرفه‌ای و شناخته شده کار کنیم، که البته برخی از این پیشنهادهای کاری به نتیجه نهایی نرسیده است، که البته این به این معنا نیست که خانه مستند تمایلی به همکاری با کارگردانان شناخته شده ندارد. تاکید می‌کنم که ما در خانه مستند هیچ محدودیتی برای همکاری با هیچ گروه و یا کارگردانی نداریم، مگر اینکه فرد مشهور به معارض بودن باشد، البته این امر هم به ما دیکته نشده است بلکه خودمان نمی‌خواهیم این کار را انجام دهیم.

از این فرصت استفاده می‌کنم و اعلام می‌کنم که خانه مستند تمایل به همکاری با کارگردانان حرفه‌ای و شناخته شده سینما در طیف‌های مختلف داریم و تاکید می‌کنم که در خانه مستند به روی همه باز است.