عادلانه نیست بگوییم دست­‌هایی در کار اند/معضل انتقادهای بی‌اساس

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست «بررسی و آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» از سلسله نشست‌های موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران به مناسبت بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، دیروز سه‌شنبه ۲۷ آبان با حضور محمدعلی مهدوی‌راد، رضا اکبری، نعمت‌الله فاضلی، داریوش مطلبی و حجت‌الاسلام‌والمسلمین رضا مختاری در موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

در ابتدای این‌نشست رضا اکبری با اشاره به این‌که آیین‌نامه کتاب سال در سال گذشته مجددا بازبینی و به مراکز مختلف ابلاغ شد، گفت: وقتی صحبت از اعطای جایزه کتاب سال می کنیم، باید ببینیم از منظر هدفگذاری چه هدفی را دنبال می کند. به طور کلی در پاسخ می توان چند هدف را برای آن متصور شد، نخستین کارکرد آن کارکرد انگیزشی برای نویسندگان است که ترغیب شوند کار فاخر انجام دهند. هدف دیگر می تواند معرفی آثار و دیده شدن آنها و یا شناسایی و معرفی نویسندگان آثار تلقی شود. ضمن اینکه اهداف آکادمیک، تربیتی و آموزشی هم می تواند در زمره دیگر اهداف بگنجد.

وی افزود: ممکن است یکی از این‌اهداف یا ترکیبی از دو یا چندتای آن به‌عنوان هدف مد نظر قرار گیرد. در هرحال هدف‌گذاری است که اقتضای کار و روند اجرای آن را مشخص می کند. از سوی دیگر، مقوله هدفگذاری محتوایی از این جهت اهمیت دارد که در نگاه و رویکرد برگزاری این رویداد اثرگذار خواهد بود. نکته دیگر بحث توجه شبکه ای به جایزه کتاب سال است. اینکه به این موضوع بپردازیم که وقتی از فضای علمی کشور صحبت می شود چقدر به محققان و جامعه علمی بها داده می شود و بودجه های پژوهشی چگونه مصرف و توزیع می‌شود؟ مسائلی نظیر اینکه امر آموزش و پرورش چقدر جدی گرفته می شود و چه میزان کتابخانه عمومی در کشور وجود دارد که حاوی کتاب های غنی و مفید باشد، موضوعاتی است که باید به آنها پرداخته شود.

این‌پژوهشگر در ادامه گفت: واقعیت این است که در هیچ کدام از مواردی که به آنها اشاره شد امتیاز بالایی نداریم و باید به این نکات به عنوان مبنا و زیربنای پژوهش در کشور توجه کنیم. سالیان زیادی از برگزاری جایزه کتاب سال در کشور می گذرد و بعد از آن جشنواره های دیگری مانند خوارزمی، فارابی، کتاب سال دانشجویی، جشنواره رازی و ... کار خود را آغاز کرده است. این در حالی‌است که این‌جشنواره های متعدد باید کار را با یکدیگر تعریف کنند و طی جلسات مختلف یک تقسیم کار ملی صورت گیرد. اما هنوز این اتفاق خیلی روشن اتفاق نیفتاده است.

وی در ادامه به موضوع تشکیل تالار نخبگانی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد و گفت: ایراد دیگری که در این حوزه وجود دارد این است که بحث برگزاری کتاب سال به صورت پیوسته و در طول سال دیده نمی شود. در حالیکه باید در طی سال برنامه ریزی های مناسب صورت گیرد و با نویسندگان کتاب ها و افرادی که از آنها تقدیر شده مصاحبه و گفت ­وگو صورت گیرد و سایت کتاب سال فعال و پویا باشد. در این خصوص می توان از ارتباطات فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رسانه ها استفاده کرد. علاوه بر این، می توان خروجی های این جایزه ملی را به زبان های دیگری که با آنها ارتباط فرهنگی داریم ترجمه کرد تا دیگران هم ارتباط بهتری با این رویداد برقرار کنند.

اثر برگزیده باید مرزهای دانش را تا اندازه‌ای تکان دهد

در ادامه این‌نشست، داریوش مطلبی پژوهشگر و فعال این‌حوزه با بیان اینکه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران یکی از باسابقه ترین رویدادها در حوزه کتاب است، گفت: همین موضوع نشان دهنده اهمیت و جایگاه کتاب سال است و انتظار می رود به جایگاهی که استحقاقش را دارد دست یابد. برگزاری جشنواره های فرهنگی به ویژه در حوزه کتاب مورد توجه اهالی فرهنگ و سیاستگذاران و مسوولان این حوزه است و انتظار می رود این جوایز باعث پویایی در جامعه پدیدآورندگان و جامعه نشر کشور ایجاد کند.

وی افزود: به‌طورکلی چند هدف متعالی برای جایزه کتاب سال در نظر گرفته شده است. شناسایی و معرفی کتاب های باارزش علمی، تعالی دانش و تالیف، استقلال و هویت فرهنگی کشور و حمایت از پدیدآورندگان آثار و متخصصان کشور بخشی از این اهداف است. در همه این سال ها کتاب سال تلاش کرده به این اهداف نزدیک شود اما قطعا رسیدن به شرایط مطلوب نیازمند تلاش بیشتری است. پژوهشی در رابطه با کاستی های کتاب سال انجام دادم که فارغ از امتیازات و نکات مثبتی که پیرامون این رویداد به دست آمده مسائلی را در حوزه های سیاستگذاری، اجرا، ارزیابی، جایزه و بازاریابی ریشه یابی کرده است. در این میان آسیب هایی استخراج شده که اگر به آنها پرداخته شود می تواند کمک کننده باشد.

این‌محقق ادامه داد: جایزه کتاب سال علی‌رغم اینکه بسیار تاثیرگذار بوده باید به این‌سمت حرکت کند که بتواند جایگاه ویژه‌ای را برای خودش تعریف کند. مانند برخی‌جوایز مطرح دنیا وقتی اثری به‌عنوان اثر برگزیده انتخاب می شود باید مرزهای دانش را تا اندازه ای تکان داده باشد و باید توضیح داده شود که چرا این کتاب انتخاب شده است.

مطلبی به مواردی همچون سیاستگذاری، همپوشانی در برگزاری رویدادهای مشابه اشاره کرده و گفت: نکته دیگری که این‌میان وجود دارد، این است که نباید اجازه دهیم نگاه‌های سلیقه‌ای مدیران وقت مسیر حرکت را منحرف کند. از این رو، باید به سیاست های کلانی در این حوزه برسیم. ضمن اینکه عدم استقلال جایزه و دولتی بودن آن موضوع مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نکته مورد بحث دیگر این است که در این رویداد مولف محور است و شاید لازم باشد در بخشی به ناشران هم توجه شود. همچنین، کتاب های برتر و برگزیده نباید بعد از رویداد رها شوند و بهتر است پشتیبانی های مناسب در طول سال از آن آثار صورت گیرد.

انتقادهای بی‌اساس معضل جایزه کتاب سال است

سخنران بعدی این‌نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین رضا مختاری بود که گفت: تبلیغات در این‌حوزه بسیار ضعیف بوده است. صداوسیما اهتمام کافی در ترویج جایزه کتاب سال و فرهنگ‌سازی پیرامون آن ندارد. در صورتی‌که باید رسانه‌ها و به ویژه رسانه ملی را وارد ماجرای تبیین و ترویج کتاب سال کنیم.

وی در ادامه تشویق نویسندگان به درست نویسی و انجام پژوهش های نو و همچنین، قدردانی از فعالیت های شایسته را از اهداف اصلی این رویداد دانست و گفت: مشکل اصلی که در حوزه اجرای جایزه کتاب سال با آن مواجه هستیم این است که کسانی که از روند برگزاری این رویداد مطلع نیستند، دست به انتقاد زده و ادعا می‌کنند کتاب‌ها بر مبنای علمی داوری نمی‌شوند. اما با رد این ادعاها به نظرم، مشکلات ما ناشی از مسائل دیگری است. گاهی داوری کتاب‌ها به داوران سخت گیر محول می‌شود و در مواردی داورها آسان­گیر هستند، این‌مقوله باعث ایجاد شبهاتی می‌شود. اما در سال‌های اخیر با هم­‌اندیشی هیات داوران همه آرا جمع و محاسبه می‌شود تا اینگونه مشکلات کمتری را شاهد باشیم. اما این به معنای پارتی‌بازی در این‌حوزه نیست.

مختاری گفت: نکته دیگر این است که برخی کتب مانند دانش نامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها که چندجلدی هستند و یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای با یک دید مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، از سوی دیگر عده‌ای معتقدند دانش نامه‌ها کار چندنفر و کتاب حاصل تلاش یک نفر است و باید نگاه ویژه‌ای به آن شود. به نظر می‌رسد نگاه به این‌ماجرا از هر دو جنبه قابل قبول است و باید به‌صورت مجزا به آنها پرداخته شود. ضمن اینکه مشکل اصلی این است که بسیاری از کتاب‌های شایسته به موقع به دبیرخانه جایزه نمی‌رسند. به‌ندرت اتفاق می‌افتد که داورها تخصص لازم را در رابطه با موضوع کتاب مورد داوری نداشته باشند. معیارهای داوری در سال‌های اخیر ارتقا پیدا کرده، ضمن این‌که به داوران این اختیار داده می‌شود که تعصبی روی موضوع نداشته باشند. اما در هر حال، طبیعی است که هر نویسنده، محقق و مترجمی کار خود را بهترین می‌داند و توقع دارد برنده و تشویق شود.

جالی خالی علوم انسانی در جایزه کتاب سال

نعمت‌الله فاضلی هم از دیگر سخنرانانی بود که به‌صورت آنلاین در این نشست سخنرانی کرد و ضمن اشاره به چالش‌های موجود، گفت: جایزه کتاب سال به‌عنوان یک‌رویداد ملی مورد قبول نخبگان و اهالی فرهنگ جامعه نیست. عدم مشارکت صداوسیما، رسانه‌ها، انتشاراتی‌ها و نویسندگان صحتی بر این ادعاست. ضمن اینکه این رویداد با این‌سابقه طولانی هنوز نتوانسته در جایگاه اصلی خود قرار بگیرد که باید ریشه‌یابی کنیم و مشکل را شناسایی کنیم.

وی افزود: در حوزه‌های علوم پزشکی، علوم طبیعی، فنی و مهندسی انجمن‌ها و نهادهای دیگری مسابقاتی برگزار می کنند و قرار بر این بود که در جایزه کتاب سال به حوزه علوم انسانی و بخش فرهنگ توجه شود. این‌میان بی­‌طرفی باید اصل اساسی باشد که متاسفانه این‌رویداد نتوانسته بی‌طرفی خود را به جامعه دانشگاهی و نخبگانی کشور ثابت کند.

عادلانه نیست بگوییم دست­هایی در کار است

حجت الاسلام‌والمسلمین محمدعلی مهدوی راد دبیرعلمی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی نیز در این‌مراسم به سخنرانی پرداخت و گفت: مدافع تمام جایزه کتاب سال نیستم. اما به جرات می‌گویم در تمام سال هایی که این رویداد با حضور من برگزار شده نمونه‌ای وجود نداشته که داور یا اثری به من دیکته و تحمیل شود و عادلانه نیست که بگوییم دست هایی در کار است.

وی افزود: اینکه در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی کتابی برگزیده نشده مربوط به دست اندرکاران رویداد نیست، چنانچه دو سال است هیچ کتاب قرآنی هم انتخاب نشده است. اما نمی توان منکر این موضوع شد که کتاب سال جریان مهمی است. در رابطه با داوران هم هستند کسانی که شخصا با آنها تماس می گیرم و بنا به دلایل مختلفی حضور پیدا نمی کنند. از این روست که می گویم کسانی که علمی روی موضوع ندارند نباید قضاوت کنند.

دبیر علمی جایزه کتاب سال در ادامه گفت: وقتی در هر حوزه قرار است از یک‌اثر تقدیر شده و یک اثر هم به‌عنوان اثر برگزیده انتخاب شود و تعداد انتخاب‌ها محدود است، طبیعی است که همه آثار برگزیده نمی‌شوند، اما این به آن‌معنا نیست دیگر آثاری که برگزیده نمی‌شوند شایستگی ندارند. در هر حال، نقدهای این‌چنینی را وارد نمی‌دانم اما معتقدم این‌رویداد باید به‌سمت فرهنگ‌گستری گام بردارد.