شکار، تخریب زیست‌بوم، و سرنوشت غمناک شیر و ببر و یوز و گور در ایران

تا زمانی نه چندان دور، ایران زیست‌بوم ۱۰ گربه‌سان بود. از میان آنها شیر ایرانی، نماد پرچم ایران تا چند دهه قبل،‌ و ببر مازندران منقرض شده‌اند و پلنگ و یوزپلنگ ایرانی در آستانه انقراض قرار دارند. گورخر ایرانی یکی دیگر از گونه‌هایی است که در معرض نابودی است. شکار بی‌رویه و تخریب زیست‌بوم‌های طبیعی دلیل اصلی این اتفاق‌هاست. به مناسبت روز جهانی یادبود جانوران منقرض‌شده و در معرض انقراض،‌ پس از مقدمه‌ای درباره حیوانات نابودشده و رو‌به‌نابودی ایران، گفت‌و‌گوی «زمانه» با یک شکارچی قدیمی خراسانی را می‌خوانیم که نشان می‌دهد معضل شکار غیرقانونی و تفریحی از مدت‌ها پیش حیات وحش ایران را به خطر انداخته است.

شیرهای ایرانی باغ وحش ارم تهران، تنها شیرهای ایرانی زنده‌ در ایران ــ عکس: ایسنا

۳۰ نوامبر روز به‌خاطرآوردن گونه‌های ازدست‌رفته، یک یادبود جهانی برای جانوران منقرض‌شده و رو به انقراض است. نسل بشر با دخالت در طبیعت و تغییر اقلیم و تخریب حیات وحش، ششمین عصر انقراض انبوه جانوران را رقم زده است. هم اکنون در ایران حداقل ۷۴ گونه از رده‌های مختلف جانوری در کشور در فهرست قرمز «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت» قرار دارند.

برخی از باشکوه‌ترین حیوانات بومی ایران، شیر ایرانی و ببر مازندران، در زمره جانوران منقرض‌شده هستند.

جمشید پرچی‌زاده، کارشناس حیات وحش می‌نویسد که شیر ایرانی یا همان شیر آسیایی «درمناطق وسیعی از جنگل‌های اطراف رودخانه‌های کرخه، دز، و کارون گرفته تا مسجد سلیمان و رامهرمز و بوشهر و کازرون و دشت ارژن در غرب شیراز می‌زیسته است.» امروز اما تنها حدود ۶۰۰ قلاده از این شیر در گجرات هند زندگی می‌کنند. دشت ارژن به طور خاص یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های این شیر بود.

درحالی‌که حاکمان استعماری هند در اوایل قرن بیستم شکار شیر را به دلیل کاهش جمعیت آن به حدود ۲۰ قلاده متوقف کردند، آخرین جفت شیر آسیایی در ایران ۱۳۲۱ / ۱۹۴۲ میلادی رویت شد. شکار بی‌رویه علت اصلی انقراض شیرها بود. پرچی‌زاده شکارگران اصلی را از جانب شاه‌ها و شاهزاده‌های قاجار و مستشاران خارجی و افراد محلی می‌داند.

دو سال پیش باغ وحش ارم تهران دو شیر ایرانی شش ساله و چهار ساله را از بریتانیا و ایرلند وارد کرد.

ببر مازندرانی نیز به همین دلیل منقرض شد. به نوشته پرچی‌زاده، « ببر کاسپین در زمان حضور در طبیعت ایران در جنگل ها، تالاب ها، و بوته‌زارهای‌ نزدیک به آب مناطق خزری واقع در شمال کشور زندگی‌ می‌‌کرد… و از مهم‌ترین عوامل انقراض ببر کاسپین در ایران می‌‌توان به شکار بی‌‌رویه، تخریب زیستگاه، و کاهش طعمه در طبیعت اشاره نمود».

یک ببر ایرانی در اواخر قرن نوزدهم در باغ‌وحشی در برلین ــ عکس: ویکیپدیا

آخرین ببر مازندرانی سال ۱۳۳۷ / ۱۹۵۸ رویت شد.

شکار بی‌رویه و غیرقانونی، بی‌توجهی حکومتی و تفریح‌ خونین اعضای خانواده سلطنتی در گذشته و شکارچی‌های خارجی کماکان حیات وحش ایران را در معرض تهدید قرار می‌دهند.

همین چند وقت پیش عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ۱۹ مهر گفته بود که «بر مبنای کارشناسی، هر سال تعدادی مجوز شکار برای شکارچیان داخلی و خارجی صادر می‌شود و حیوانات نر که بالای ۹ سال عمر دارند، می‌توانند شکار شوند زیرا عمر مفید هر حیوان ۱۰ تا ۱۱ سال است.»

به گفته عیسی کلانتری، سال گذشته ۲۵۰ مجوز شکار صادر شده و شکارچیان خارجی برای شکار «هر رأس حیوان» حدود « ۲۰ هزار دلار» می‌پردازند.

فعالان محیط زیست پیش از این نسبت به صدور مجوز شکار برای شکارچیان خارجی در فصل زاد و ولد به سازمان محیط زیست اعتراض کرده بودند.

امضای تفاهمنامه‌ای میان معاونت محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست و صندوق ملی محیط زیست در بهمن‌ماه سال ۹۶، باعث شده شکارچیان خارجی در فصل زاد و ولد حیوانات به ایران بیایند.

یوزپلنگ و پلنگ و گورخر،‌ در معرض انقراض

حالا دو گربه‌سان بزرگ دیگر دشت‌های ایران نیز در معرض انقراض قرار دارند:‌ پلنگ و یوزپلنگ ایرانی.

یوزپلنگ ایرانی (آسیایی) ــ عکس: آرشیو

جمعیت یوزپلنگ ایرانی بر اساس آخرین تخمین‌ها که به سال ۲۰۱۷ بازمی‌گردد،‌ حدود ۵۰ قلاده است. خطر انقراض به شدت این نماد ملی دیگر ایران را تهدید می‌کند. مرتضی پورمیرزایی ، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی ۱۰ شهریور سال جاری هشدار داد که «با وجود تلاش های صورت گرفته برای حفاظت و تکثیر یوزپلنگ ایرانی به نظر می‌رسد که نسل این یوزها به شکل نگران کننده ای رو به کاهش است و بعید نیست که در یکی دو دهه اخیر شاهد انقراض کلی این گونه های کمیاب یوزپلنگ های آسیایی باشیم؛ گونه ای که تنها در ایران زندگی می کنند.»

پلنگ ایرانی نیز در فهرست گونه‌های در معرض انقراض است. به گزارش خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی (ایرنا)، بیشترین جمعیت پلنگ ایرانی با حدود ۵۵۰ تا ۸۵۰ قلاده در مناطق کوهستانی و جنگلی ایران وجود دارد که درسال‌های اخیر نرخ جمعیت آنها روند رو به کاهش داشته و در بعضی مناطق به کلی منقرض‌شده‌است.

پلنگ ایرانی ــ عکس: ایرنا

هر دو گونه به خاطر نابودشدن زیستگاه‌هایشان در مسیر توسعه ناپایدار و ادامه روند شکارهای غیرمجاز یا تصادف‌های جاده‌ای در معرض نابودی قرار دارند.

گور خر ایرانی یا آسیایی نیز گونه در معرض خطر دیگری است. گور آسیایی به تعداد زیاد در دشت‌های ایران یافت می‌شد و «گور» بهرام گور به همین حیوان اشاره دارد. اما به گزارش ایرنا، اکنون گورخر ایرانی کم‌ترین جمعیت را در میان تمام زیرگونه‌های گورخر در جهان داراست و در آستانه انقراض قرار دارد.

گورخر ایرانی ــ عکس: ایرنا

شکار و نابودی برای دهه‌ها: پای صحبت یک شکارچی قدیمی

کسی که پای گفت‌و‌گوی کوتاه زیر نشسته، پیرمردی است ۷۷ ساله و دانش‌آموخته ادبیات کهن و کلاسیک ایران. او که نامش نزد «زمانه» محفوظ است، در دهه ۴۰ در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی در دشت‌های مرکزی و جنوبی خراسان شکار غیرقانونی می‌کرد و به گفته خودش، آهو و گور و گرگ و گراز می‌زد.

▪️ شما در دشت‌های خراسان شکار گورخر می‌کردید. آیا این گورخرها منقرض شدند؟

ــ:‌ گورخرها هنوز هستند. عده‌ای کوچ کردند و به تاجیکستان و ازبکستان رفتند و گله‌های پرجمعیت تشکیل داده اند.

▪️ دیگر در خراسان نیستند؟

ــ: در خراسان هستند، اما خیلی کم.

▪️ آن موقع زیاد بودند؟

ــ: آن موقع مثلاً گله‌های ۱۰ ــ ۱۵ تایی بودند. در دشت و کویر می‌دیدی که با هم می‌دویدند. ولی الان دیگر فکر کنم در حال انقراض هستند.

▪️ آن موقع که برای شکار گورخر و آهو می‌رفتید، جواز لازم بود؟

ــ: جواز لازم بود اما ما قاچاقی می‌رفتیم. ما به درونه می‌رفتیم. باجناق‌ام آنجا شناس داشت. شناس‌اش هم با بازرس‌های شکاربانی رابطه‌ی خوبی و حسنه‌ای داشت. او سفارش می‌کرد و ما هم می‌رفتیم کارمان را با خیال آسوده انجام می‌دادیم.

عکسی از شکارهایی که مصاحبه‌شونده رفته بود ــ عکس: زمانه

▪️ آیا آن موقع جنگل‌بانی هم بود که بخواهد جلوی شکار را بگیرد؟

ــ: بله، بودند. اما بگذار این را هم بگویم. شاپورها هم خودشان به شکار می‌آمدند همین‌جایی که ما می‌رفتیم.

▪️ یعنی پسر شاه؟

ــ: برادرهای شاه.

▪️ همین خراسان می‌آمدند شکار؟

ــ: می‌آمدند شکار می‌کردند و می‌رفتند.

▪️ غیر از گورخر و گراز و آهو چیز دیگری هم شکار کردید؟

ــ: گرگ هم زدیم. اما بگذار خاطره‌اش را بگویم. فکر می‌کردیم آهوست. از دور گله‌ای دیدیم و گمان کردیم گله‌ی آهو روبرویمان است. نقشه چیدیم که غافلگیرشان کنیم و از وسط‌‌شان درآمدیم که شکارشان کنیم. وقتی درآمدیم، دیدیم همه‌شان گرگ هستند.

▪️ از حیواناتی که آن زمان می‌دیدید، دیگر کدام‌شان نیستند؟

ــ: هستند همه،‌ اما خیلی خیلی کمتر. مثلاً وقتی به اطراف نای می‌رفتیم، گله‌های آهو در دامنه کوه‌ها بین کاشمر و نای دیده می‌شدند. یا در زمین‌های کاشت دیم نای گله‌های آهوی ۴ تایی و ۵ تایی را می‌دیدی. ولی الان دیگر از این گله‌ها خبری نیست.

آن زمان شکارچی‌ها این آهوها را شکار می‌کردند و می‌رفتند به قصابی‌ها می‌فروختند. قصاب‌ها هم گوشت‌های شکار را در خانه‌ها می‌آوردند و می‌فروختند. ما هم می‌خریدیم گاه‌گاه. مثلاً ران آهو می‌آورد کیلویی ۵ تومان.

▪️ آن موقع حقوق‌تان چه قدر بود که گوشت آهو کیلویی ۵ تومان بود؟

ــ: حقوق‌ام حدود ۶۰۰ تومان بود.

▪️ الان گوشت گوسفند کیلویی چند است و حقوق‌تان چقدر؟

ــ: گوسفند کیلویی ۱۳۰ هزار تومان و حقوق‌ام شش میلیون.

▪️ پس یعنی با حقوق آن زمان می‌توانستید ۱۲۰ کیلو گوشت آهوی شکارشده بخرید، با حقوق الان می‌توانید ۴۶ کیلو گوشت گوسفند بخرید.

ــ: آره.

▪️ آیا شما شیر ایرانی را یادتان است؟

ــ: نه، آن شیرها مال دشت ارژن فارس هستند و خیلی قدیم منقرض شدند. شاه‌های ایران باستان طرف‌های تخت جمشید در دشت ارژن شکار شیر می‌رفتند. یا در دشت زرقان.

▪️ ببر مازندران چه؟

ــ: وقتی ما بودیم،‌ ببر مازندران از بین رفته بود.

در همین زمینه:

عصر انقراض ششم: جمعیت جانوران در نیم‌قرن گذشته ۶۸ درصد کاهش یافت
جانوران رو به انقراض، قربانیان مالچ‌پاشی در خوزستان
عصر انقراض: مرگ انبوه پرندگان مهاجر در ایالات متحده
عصر انقراض: حمایت ۲۳ وزیر خارجه سابق از توافق تنوع زیستی
عصر انقراض: انسان آینده شاید در سیاره‌ای خالی زندگی کند
اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها به انقراض انبوه آبزیان خواهد انجامید
گریز از انقراض و آینده‌ حیات بر روی زمین
۱۴ گونه جانوری خراسان جنوبی در آستانه انقراض قرار دارد
حیات در اقیانوس‌ها در معرض خطر انقراض است
«سونامی کشتار جانوران در سال ۹۲»
«۷۴ گونه از جانوران ایران در فهرست قرمز هستند»