به یاد دکتر محمد ملکی

چکیده :هر روز صبح که از خواب بیدار می شوم، متوجه می شوم یکی از دیگر اعضای خانواده، دوستان یا محله از میان ما رفته است. این هم یکی از پیامدهای عمر طولانی است. امروز صبح متوجه شدم که جناب دکتر محمد ملکی، اولین رئیس دانشگاه تهران شب گذشته در اثر ایست قلبی در منزل خود درگذشت. همان طور ایستاده بودم مبهوت...

عباس ملکی

بشارتی به من از کاروان بیار ای عشق
همیشه رفتن و رفتن، ز آمدن چه خبر؟
(شعر از حسین منزوی)

هر روز صبح که از خواب بیدار می شوم، متوجه می شوم یکی از دیگر اعضای خانواده، دوستان یا محله از میان ما رفته است. این هم یکی از پیامدهای عمر طولانی است. امروز صبح متوجه شدم که جناب دکتر محمد ملکی، اولین رئیس دانشگاه تهران شب گذشته در اثر ایست قلبی در منزل خود درگذشت. همان طور ایستاده بودم مبهوت ماندم. بعد از مدتی به خود آمدم و به فکر فرو رفتم. روزهای گذشته در ذهنم همچون داستانی دنباله دار یکی پس از دیگری گذشت.

آن وقت ها تجریش قریه کوچکی بود که اطراف آن را باغ ها و مزارع کشاورزی گرفته بود. در دامنه رشته کوه البرز، با هوایی معتدل و در تابستانها خنک به خاطر نسیمی که از روی برف ها و یخچال های طبیعی در فرورفتگی قطاع توچال بر تاج البرز به این روستا می رسید. و همچنین آب زلال همان برفها که از رودخانه های دربند و گلابدره در میانه تجریش- همان جایی که اکنون به پل تجریش معروف است- به پایین سرازیر بود. کار مردمان این روستا عموما باغداری و گوسفندداری بود. مزارع گندم نیز در پایین دست تجریش در فاصله بین پل رومی و زرگنده و یا به سمت شرق در حد فاصل دزاشیب و چیذر وجود داشت.

تجریش در شمال شهر تهران واقع بود و چند جاده شاهی از تهران به سمت شمال از این روستا می گذشت. به همین جهت، مسیر دیگر روستاهای شمیران مانند اوین، درکه، نیاوران، جماران، شاه آباد، پس قلعه و دیگر روستاها به تجریش بود و از تجریش جاده موسوم به جاده قدیم شمیران به پیچ شمیران و دروازه شمیران در شهر تهران می رسید. نتیجتا حمل و نقل و تجارت در تجریش بیشتر شد و بازار تجریش شکل گرفت.

مشهدی ابوالقاسم ملکی و برادر کوچکتر او، مشهدی حسین، در آن زمان در اسد آباد در کناره غربی سعدآباد زندگی می کردند. در بخش شرقی قریه اسدآباد کاخ و باغ کوچکی به نام کاخ شهوند از دوره ناصرالدین شاه بود. این عمارت با سنگ مرمر سبز تزیین یافته بود. رضا شاه باغ سعدآباد را توسعه داد، بطوریکه من در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ که وارد کاخ سعدآباد شدم ۱۱ کاخ مستقل و تعداد زیادی ساختمان های وابسته در این مجموعه بود. خانواده ملکی به تجریش کوچ کردند و در میانه محله بالا و پایین تجریش سکونت گزیدند. تجریش حمامی داشت به نام حمام دوقلو. این حمام زنانه و مردانه عمومی حدفاصل دو محله در روستای تجریش بود. بازار تجریش که از میدان تجریش در بخش شرقی که امروز به نام میدان قدس خوانده می شود تا روی پل رودخانه دربند که امروز پل تجریش خوانده می شود امتداد داشت. در جنوب غربی بازار مزار امام زاده صالح علیه السلام بود. در شمال بازار به موازات بازار خیابان شهرداری فعلی بود. در شمال خیابان، به جای بیمارستان شهدای فعلی، آرامستان اهالی تجریش بود. کوچه ای که اکنون در روبروی سینما آستاراست، بازار را قطع می کرد و سپس به یک سه راه به نام ملک آباد می رسید و یک مسیر به سمت جنوب و در کنار رودخانه به باغ سفارت سویس و سپس باغ سفارت آلمان و بعد سفارت عثمانی و سفارت روسیه و نهایتا سفارت انگلیس می رسید و بعد به جاده قدیم می پیوست و به تهران منتهی می شد. سه راه ملک آباد و حمام دوقلو تجریش را دو نیم می کرد: بخش شرقی سه راه ملک آباد محله پایین خوانده می شد که در جنوب میدان تجریش به تکیه و مسجد اعظم که آن زمان تکیه پایین خوانده می شد می رسید و بخش غربی آن از کنار امازاده صالح تا پل تجریش و قنات مقصودبیک ادامه می یافت که به محله بالا شهرت داشت. بین ساکنان این دو محله هم طنز و متلک گویی به هم از گذشته بوده و هست.

مشهدی ابوالقاسم یک کارگاه قنادی در میانه بازار تجریش راه انداخت. آشپزخانه او در خانه او در زیر بازار نزدیک حمام دوقلو بود. مشهدی حسین هم بیرون از بازار، در خیابانی که اکنون به شهرداری می شناسیم یک کارگاه و مغازه قنادی راه انداخت. یکی از پسران مشهدی ابوالقاسم، رضا ملکی بود که بعد از گذراندن مراحل آموزشی دبیر دبیرستان ادیب تهران شد و یک کتابفروشی در بازار تجریش براه انداخت. او ابتدا عضو حزب توده بود و همراه با خلیل ملکی به نیروی سوم پیوست و با جلال آل احمد به جزیره خارک تبعید شد و در ۱۳۹۸ از دنیا رفت. یکی از پسران مشهدی حسین حسن ملکی بود که دبیر ادبیات بود و منتقد سینما و روزنامه نگار. دو کتاب شعر نیز در کارنامه خود دارد. او در ۱۳۹۴ درگذشت.

مشهدی ابوالقاسم یک پسر دیگر داشت به نام مصطفی. او در ۱۲۹۵ بدنیا آمد. سالهای اول درس را در همان تجریش خواند. بعد به علوم اسلامی گرایش پیدا کرد و سپس به نهضت مقاومت ملی ایران پیوست و در جریانات کودتای ۱۳۳۲ دستگیر و سپس به قم گریخت. در آن جا به لباس روحانیت درآمد و از ۱۳۴۶ به تجریش بازگشت و در مسجد همت تجریش مشغول فعالیت شد و نهایتا در ۱۳۶۲ فوت کرد.

مشهدی حسین یک پسر داشت به نام محمد، او در ۱۳۱۲ به دنیا آمد. مادرش که به او عمه عذرا می گفتیم او را ناصر خطاب می کرد و برادرش حسن را منصور. ناصر در همان تجریش کنار دست پدرش بزرگ شد. او نیز مانند پسرعمویش مصطفی در جریانات ملی شدن نفت فعال بود و عضو جبهه ملی گردید. سپس به دانشگاه تهران وارد شد و در رشته دامپزشکی در سطح دکترا فارغ التحصیل شد. او اولین رئیس دانشگاه تهران پس از پیروزی انقلاب بود. فعالیتهای سیاسی او در قبل و پس از انقلاب بسیار است. او امروز درگذشت.

تا قبل از انقلاب، ناصر و مصطفی در یک صف بودند. در مسجد همت تجریش هر دو به فعالیت مشغول بودند. در جریان مبارزات منتهی به انقلاب ایران مسجد همت سنگری بی همتا بود. آیت الله مصطفی ملکی بدون توجه به فشارهای ساواک کار خود را می کرد. دکتر محمد ملکی هم در جمع گروه تفسیر قرآن شب های چهارشنبه بود. در آذر ۱۳۵۷ استادان دانشگاه تهران در ساختمان سازمان مرکزی تحصن کردند. ناصر از رهبران تحصن بود. چند روز بعد، روحانیت مبارز تهران نیز در مسجد دانشگاه تحصن خود را به عنوان اعتراض به دولت بختیار شروع کرد. مصطفی این بار یکی از گردانندگان تحصن بود.

در روز بعد از بیروزی انقلاب ایران، ناصر به ریاست دانشگاه تهران رفت. مصطفی در مسجد همت ماند و مسئولیت کمیته های انقلاب شمیرانات را به عهده گرفت. این دو با هم بودند. خاطرم هست که در شبهای ماه رمضان ۱۳۵۹ به این نتیجه رسیدیم که مسجد همت توان پذیرش این حجم از مشتاقان را ندارد. سخنرانی های ماه رمضان را در محوطه چمن سعدآباد برگزار کردیم. افراد متعددی در آن سی شب سخنرانی کردند. دو شب احیا آیت الله طالقانی صحبت کرد. خاطرم هست که جا برای سوزن انداختن نبود. در بیرون از زمین چمن و حتی در خیابان های زعفرانیه و ولی عصر. دو شب هم دکتر ملکی صحبت کرد.

ما در خانواده از هم فاصله نگرفتیم، هرچند که در سیاست راه های پسرعموها جدا شد. مصطفی در جامعه روحانیت مبارز باقی ماند و در ۱۳۶۲ بر اثر بیماری سرطان درگذشت. ناصر به زندان رفت. پس از آن علیرضا فرزند آیت الله ملکی در جنگ شهید شد. اما در همه این دوره ها، ناصر برای ما ناصر باقی ماند. او از معدود کسانی بود که بر سر آرمان خود ایستاد.

در این سالهای آخر ابوذر فرزند ناصر گاهی برای دیدن من به دانشکده می آمد و یا در مسجد همت حضور می‌یافت. ناصر وضع خوبی از لحاظ سلامتی نداشت. همسرش چند ماه قبل فوت کرد و خودش هم دیشب.

چه جالب، رضا و منصور، دبیر بودند و اهل کتاب و رسانه. ناصر و مصطفی اهل علم و اصلاحات اجتماعی. درگذشت او را به پسرانش آقا ابوذر و دکتر عمار ملکی تسلیت می گویم. یادشان بخیر.
/ شرق