وقتی آرامش از اقیانوس‌ها گرفته می‌شود/تجهیز کاوشگر خلیج‌فارس برای پایش و ردیابی نهنگ‌ها

حوضه‌های آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان هر چند که میزبان نهنگ‌ها هستند، ولی اطلاعات دقیقی از مسیر حرکتی آنها، نحوه زیست و تعداد آنها در دسترس نیست و این در حالی است که کاوشگر خلیج فارس سالی دوبار برای گشت‌های تحقیقاتی در خلیج‌فارس به آب انداخته می‌شود و محققان معتقدند که با تجهیز این شناور به تجهیزات خاص می‌توان از این شناور برای پایش و ردیابی این آبزیان غول پیکر بهره برد.

به گزارش ایسنا، لطفا به این تصویر نگاه کنید:

این عکس یک اسب دریایی را نشان می‌دهد که گوش‌پاک‌کنی را با خود می‌برد و در پشت عکس آن نیز لکه‌های سفیدی دیده می‌شود که حکایت از تکه‌های پلاستیک معلق در آب هستند. عکاس این تصویر دردناک که در آب‌های اندونزی ثبت شده "جاستین هافمن" است و در زمان ثبت امیدوار بوده که با انتشار آن توجه مردم جهان به آلوده شدن شدید دریاها و اقیانوس‌ها جلب شود؛ چرا که محققان پیش‌بینی کرده‌اند در صورت ادامه روند آلوده کردن آب‌های جهان تا سال ۲۰۲۰ میزان زباله در دریاها و اقیانوس‌ها از ماهی‌ها بیشتر می‌شود. 

حدود ۸۰ درصد آلودگی دریاها و اقیانوس‌ها در سطح جهان منشا خشکی دارند و حدود ۶۰ تا ۹۵ درصد از محتوای این آلودگی‌ها از جنس پلاستیک است. علاوه بر آلودگی پلاستیکی، آلودگی نفتی نیز به محیط‌های آبی اضافه شده و این امر حیات جانداران دریایی را با مخاطره انداخته است.

از این رو بسیاری از کشورها با پایش‌های منظم و طولانی مدت اقدام به بررسی وضعیت گونه‌های آبی می‌کنند. این پایش‌ها به سازمان‌های ذی ربط این امکان را می‌دهد که با یافتن منشا تلفات آبزیان در جهت کاهش فشار بر محیط‌های دریایی اقدام کنند. اما زمانی که محققان با مرگ دسته‌جمعی و فردی نهنگ‌ها مواجه می‌شوند و متوجه می‌شوند که یکی از دلایل این امر آلودگی‌های آب اقیانوس‌ها است، این پایش‌ها رویکرد دیگری می‌یابد. آنها تلاش می‌کنند با تجهیز کشتی‌های تحقیقاتی به ابزارهای خاص اقدام به بررسی زیست این جانداران آبی کنند؛ چرا که مطالعات نشان می‌دهد که این پستانداران غول پیکر تعادل بخش اقیانوس‌ها هستند.

ایران نیز با تکمیل شناور کاوشگر خلیج فارس، از سال ۱۳۹۵ با به آب انداختن آن در خلیج فارس، دارای کشتی تحقیقاتی شد. طرح کاوشگر خلیج فارس طرح کلان ملی بوده که به کارفرمایی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری و توسط سازمان صنایع دریایی طراحی و ساخته شد که ۱۱ خدمه دارد و می‌تواند ۱۶ محقق را نیز با خود حمل کند.

قابلیت انجام ماموریت‌های تحقیقاتی و نمونه‌برداری تا اعماق ۳ هزار متری به مدت ۴۵ روز با برد ۳ هزار مایلی، تجهیز به سامانه تثبیت موقعیت دینامیکی، قابلیت بهره‌برداری از تجهیزات پیشرفته تحقیقات دریایی از قبیل Side Scan Sonar، Multi –Beam Profiler و CTD و تجهیز به ۵ آزمایشگاه‌ تخصصی استاندارد تر و خشک برای انجام امور تحقیقاتی از جمله ویژگی‌های این شناور تحقیقاتی به شمار می‌رود.

این شناوری است که به گفته محقق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی در صورتی که با تجهیزات خاصی مانند دوربین‌های مدار بسته مجهز شود، می‌توان برای پایش وضعیت نهنگ‌های خلیج فارس از آن بهره‌برداری کرد.

وی معتقد است که ایران اطلاعات زیادی از مسیر حرکت نهنگها در خلیج فارس و حتی میزان آسیب رساندن دستگاه‌های "سونار" کشتی‌های تجاری و صیادی بر نهنگ‌های این حوضه آبی در اختیار ندارد که این امر نیاز به فراهم ساختن زیر ساخت‌های لازم در این زمینه است. 

زخم‌هایی که انسان‌ها بر روی گوش نهنگ‌ها بر جای می‌گذارند

دکتر امیر قاضی‌لو، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگو با ایسنا، با تاکید بر اینکه تلفات نهنگ‌ها در اقصی نقاط مناطق آبی دنیا مرسوم است، گفت: اولین عاملی که در این زمینه احتمال داده می‌شود، اختلال در جهت یابی آنها است؛ چرا که نهنگ‌ها معمولا از امواج صوتی با فرکانس پایین برای جهت یابی در آب استفاده می‌کنند، به این معنا که صدایی را تولید می‌کنند که این اصوات با محیط پیرامونی نهنگ برخورد و آنها این پاسخ را دریافت و مسیر خود را جهت یابی می‌کنند.

وی اظهار کرد: در مواردی در این سیستم اختلالاتی ایجاد می‌شود که احتمال می‌رود دستگاه‌های "سونار" موجود در انواع کشتی‌های صیادی، نظامی و تجاری موجب آسیب رساندن به گوش میانی و داخلی این موجودات می‌شود و در نهایت سیستم جهت یابی نهنگ‌ها از کار خواهد افتاد و در نتیجه این آبزیان نمی‌توانند جهت یابی درستی داشته باشند و این امر منجر به گل نشستن آنها در سواحل خواهد شد.

قاضی‌لو، عامل دیگر به گل نشستن نهنگ‌ها را بروز بیماری دانست و خاطر نشان کرد: گوش داخلی این موجودات می‌تواند در اثر عامل ویروسی و باکتریایی آسیب ببیند و دچار التهاب شود که این عامل می‌تواند منجر به اختلال در جهت یابی نهنگ‌ها شود.

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی با اشاره به به‌گل نشستن دو نهنگ در سواحل خلیج فارس تاکید کرد: در چنین شرایطی باید به این سوال پاسخ داده شود که نهنگ‌ها زمان به گل نشستن زنده بوده‌اند و یا مرده. در صورتی که آنها مرده به ساحل رسیده باشند، ممکن است عوامل دیگری مانند برخورد آنها با کشتی‌ها و گیر افتادن در تورهای صیادی و سایر موارد این چنینی که در دریا رخ می‌دهد، دخیل باشد.

وی اضافه کرد: ولی اگر نهنگ‌ها در زمان به گل نشستن زنده باشند، می‌توان حدس زد که سیستم جهت یابی آنها از کار افتاده است؛ ولی از آنجایی که علل و عوامل متعددی در این زمینه موثر است، زیاد نمی‌توان حدس درستی در این باره زد، ضمن آنکه باید یادآوری شود که زمانی که نهنگی می‌میرد، زمان قابل توجهی طول می‌کشد که به ساحل برسد.

اطلاعاتی که از آن بی خبریم

قاضی‌لو با تاکید بر اینکه دلفین‌ها و نهنگ‌ها موجودات مهاجری هستند، گفت: در برخی از فصول و در بعضی مناطق تعداد آنها زیاد می‌شوند و آب‌های خلیج فارس و دریای عمان مستثنی از این شرایط جمعیتی برای این موجودات نیستند و در برخی از فصول سال این موجودات به سمت این دو حوضه آبریز حرکت می‌کنند.

وی با بیان اینکه پستانداران دریایی به دنبال غذا هستند، تاکید کرد: به نظر می‌رسد در فصل زمستان جمعیت این پستانداران در خلیج فارس افزایش می‌یابد.

این محقق حوزه علوم زیستی دریا با تاکید بر ضرورت مشخص شدن مسیر مهاجرت نهنگ‌ها در خلیج فارس و دریای عمان، یادآور شد: دستیابی به این اطلاعات مستلزم آن است که پایش‌های منظمی بر روی مسیر حرکتی این موجودات آبزی در چندین سال پیاپی انجام شود. از داده‌های به دست آمده می‌توان برآورد کرد که موجودات در چه زمانی اقدام به مهاجرت به آب‌های ایران می‌کنند.

وی اضافه کرد: علاوه بر آن بر اساس این داده‌ها همچنین می‌توان مدیریتی بر روی آب‌ها اعمال کرد که در مسیر حرکت نهنگ‌ها، تردد کشتی‌ها و یا عملیات صیادی در برخی از فصول سال محدود شود و از این طریق می‌توان به مدیریت مساله پرداخت.

قاضی لو در پاسخ به این سوال که آیا تاکنون مسیر حرکت نهنگ‌ها در خلیج فارس مشخص نشده است، گفت: در این زمینه مطالعات به صورت مشاهدات مقطعی انجام شده، ولیکن به نظر می‌رسد پایش منظم و دقیق و در بلند مدت در این زمینه انجام نشده است.

این محقق پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با بیان اینکه پایش‌ها برای مسیر یابی حرکت نهنگ‌ها معمولا به دو صورت انجام می‌گیرد، توضیح داد: یکی از روش ها "مقطعی" است که افرادی به صورت داوطلب در سواحل با استفاده از ابزارهای ساده مانند دوربین مشاهدات مقطعی انجام می‌دهند و داده‌های به دست آمده از این روش پراکنده است.

وی روش دیگر را پایش "گسترده" دانست و یادآور شد: با استفاده از ابزارهای خاصی مانند کشتی‌های تحقیقاتی و تجهیز آنها به دوربین‌های مدار بسته اقدام به پایش گسترده این آبزیان می‌شود، به این صورت که با استفاده از این کشتی می‌توان از "اروند رود" تا "گواتر" کل مسیر را تصویربرداری کرد و با فناوری‌هایی که قادر به تشخیص موجودات در آب هستند، تعداد، گونه و وضعیت سلامت دلفین‌ها و نهنگ‌ها را ثبت کرد.

به گفته این محقق داده‌های به دست آمده از این روش در نهایت تجمیع می‌شود و بر اساس آن می‌توان پیش بینی‌های دقیقی از مسیرهای مهاجرت و زمان‌های مهاجرت این موجودات داشت و بر اساس این داده‌ها در گام بعدی می‌توان مدیریت‌های خاصی انجام داد.

زیرساخت‌های موجود کشور برای ردیابی نهنگ‌ها

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با بیان اینکه ما هم در پژوهشگاه و هم در موسسه تحقیقات شیلات زیر ساخت‌های لازم را برای پایش نهنگ‌ها و دلفین‌ها در خلیج فارس در اختیار داریم، اظهار کرد: زیر ساخت‌ها برای این تحقیقات فراهم است و تنها برخی از ابزارها مانند دوربین‌های مدار بسته، سیستم ضبط صوت و همچنین نرم افزارهای تشخیص خودکار موجود زنده نیاز است تا اقدام به پایش دائمی آبزیان شود.

قاضی لو، با اشاره به گشت‌های تحقیقاتی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی در خلیج فارس، یادآور شد: این گشت‌های تحقیقاتی حداقل دو بار در سال در حال انجام است و در این پیمایش‌ها مسیر تقریبا کاملی از ابتدای خلیج فارس تا انتهای دریای عمان مورد پایش قرار می‌گیرد و با اضافه کردن این زیر ساخت‌ها می‌شود حداقل دوبار در سال اطلاعات مربوط به نهنگ‌ها و دلفین‌های این حوضه‌های آبریز را ثبت و تحلیل و بر اساس آن مسیر مهاجرت را تعیین کرد.

انتهای پیام