درباره جواد معروفی

شرح حال برگزیدگان و نخبگان هنر و فرهنگ همواره آموزنده است. دنیا هر روز آدم‌های استثنایی نمی‌سازد و شاید از این روست که به قلم آوردن حتی بخشی از زندگینامه آنها، خود شرح حالی مفصل می‌خواهد. در میان بزرگان هنر و عرصه موسیقی می‌توان به جواد معروفی که هنرمندی برجسته، آموزنده و فرهیخته بود، اشاره کرد. نام خانوادگی جواد معروفی از ۶۰ سال پیش در خاندان هنر موسیقی ایران همواره با تکریمی خاص و همه جانبه بر زبان اهل ذوق و هنر جاری می‌شود که این احترام تنها شایسته چند تن انگشت شمار در سده گذشته است. جواد معروفی آهنگساز برجسته پیانو را از نوآوران موسیقی سنتی می‌دانند؛ پیانونوازی که اگر زنده بود در همین روزها صدساله می‌شد.

زندگی جواد معروفی

جواد معروفی در ۱۲۹۱ خورشیدی چشم به جهان گشود. او مبانی ابتدایی موسیقی را زیر نظر پدر که از شاگردان مکتب درویش خان آهنگساز و نوازنده تار بود، آموخت و به این ترتیب با نوازندگی تار آشنا شد و پس از چند سال بنابر توصیه پدر در ۱۳۰۵ خورشیدی برای فراگیری موسیقی ایرانی به سبک عملی در مدرسه موسیقی علینقی خان وزیری مشغول تحصیل شد.

از همان تاریخ نوازندگی تار را رها کرد و زیر نظر وزیری که تا حدی با نوازندگی پیانو آشنایی داشت به نوازندگی پیانو پرداخت و پس از مدتی بنا به توصیه استاد وزیری برای تکمیل فن نوازندگی پیانو به سبک غربی نزد تاتیانا خاراطیان که در آن زمان پیانیست تحصیلکرده و چیره دستی بود، مشغول تحصیل شد. در ۱۳۱۱ موفق به اخذ دیپلم از مدرسه موسیقی وزیری شد و از ۱۳۱۹ یعنی سالی که فرستنده رادیو در تهران گشایش یافت با این سازمان همکاری هنری خود را آغاز کرد. نخستین قطعه‌ای که معروفی ساخت «ترانه های خیام» بر اساس رباعیات خیام بود که در ۱۳۱۵ خورشیدی اجرا شد.

سبک نوازندگی معروفی

سبک نوازندگی معروفی، بیشتر تحت تأثیر تکنیک مشیر همایون شهردار قرار داشت. او هم مانند میرزا صادق خان و شاگردش مشیر همایون برای اجرای دستگاه‌ها و قطعات موسیقی ایرانی کوک غربی پیانو را تبدیل به کوک ایرانی کرد. در نوازندگی پیانو این سه هنرمند هر یک صاحب سبکی خاص بودند. معروفی خود درباره سبک نوازندگی اش می‌گوید: به جرأت می‌توانم، بگویم سبک نواختن این ساز به طریق علمی به وسیله من پایه گذاری شده است. سابق بر این پیانو را در موسیقی ایرانی دو دستی و یک صدا می‌نواختند و من به خاطر آشنایی با موسیقی اروپایی برای دست چپ پیانو نت‌هایی نوشتم و قطعاتی تهیه کردم که سبک نوازندگی پیانو را تغییر داد .(۱)

معروفی در اجرای برخی قطعات به دلایلی از ربع پرده‌های (اصطلاحی در عرصه موسیقی) فرضی موسیقی ایرانی استفاده نکرد اما هنگام نواختن پیانو با خوانندگانی همچون استاد بنان کوک پیانو را متناسب مقام‌ها و فواصل خاص آنها تغییر می‌داد. پس از تشکیل برنامه گل‌ها، معروفی بعضی از ترانه‌های اصیل و حتی آثاری از استاد ابوالحسن صبا از جمله دیلمان را با رعایت کامل فواصل موسیقی ایرانی برای اجرا با ارکستر بزرگ گل‌ها تنظیم و رهبری کرد.

شیوه هم آهنگی و سازبندی که به وسیله آن هنرمند انجام شده، بسیار گوش نواز است. معروفی قطعات بسیاری برای اجرای با پیانو ساخته که در عین کمال سادگی و روانی از ملودی بسیار زیبایی برخوردار است. میان هنرمندان کمتر فردی است که آهنگ خواب‌های طلایی او را نشنیده باشد. بدون تردید بخش زیادی از افرادی که در ایران علاقه مند به نوازندگی پیانو شده اند، تحت تأثیر این آهنگ قرار گرفته اند. جای شگفتی است که هر هنرجوی تازه کاری پس از چند ماه تمرین می‌تواند این قطعه زیبا و بسیار ساده را با پیانو اجرا کند.

از جمله آثار باارزش و جاودان معروفی آهنگی است که او به شیوه ترانه در پرده‌های سازنده مخالف سه گاه و گوشه نغمه ساخته و به رهبری خودش با ارکستر بزرگ گل‌ها اجرا و با عنوان گلهای رنگارنگ از رادیو پخش شده است. شعر این آهنگ اثر طبع شاعر گرانقدر معینی کرمانشاهی است. لطافت طبع معروفی با توجه به ملودی زیبا و به خصوص سازبندی و هم آهنگی به کار گرفته شده متناسب با روح موسیقی ایرانی در این اثر جاودانی موج می‌زند. در بررسی آثار معروفی می‌توان به انسجام هارمونی همزمان با تکیه بر نت‌های شاهد در دستگاه‌های موسیقی ایرانی اشاره کرد .(۲)

تأثیرگذاری بر موسیقی

در آثار معروفی می‌توان ریشه‌های موسیقی کلاسیک غربی را در پس زمینه قطعات ایرانی که او با پیانو ساخته و اجرا کرده است، دید و شنید. استفاده از آکومپانیمان هایی (دوره همنوازی پیانو) ساده اما خلاق کنار ملودی‌های روح نواز از نکات بسیار مهم کار اوست. او سعی داشت تا پیوند موسیقی کلاسیک و ایرانی را به بهترین شکل ارائه دهد و در عین حال عمق و اصالت موسیقی ایران را به رخ بکشد و تا حدی آن را نسبت به موسیقی غرب برتری دهد.

برای بررسی دقیق‌تر شخصیت این استاد برجسته موسیقی، باید او را از ۲ منظر مورد بررسی قرار داد؛ نخست به آثارش نگاهی داشت و سپس زندگی نامه اش را مورد بررسی قرار داد. ساماندهی موسیقی ایرانی و اجرا روی پیانو از نکات مهمی است که معروفی با ظرافت و هوشمندی و به دور از حاشیه و ایجاد حساسیت آن را بر بستر موسیقی اجرا کرد و از حاصل زحمات و جسارت‌های او، بیشتر افرادی که بعدتر موسیقی ایرانی را با پیانو نواختند، بهره بردند. او تکنیک را فدای ساختار اجرایی نکرد، بلکه آن را در راستای موسیقی خاطره انگیز به خدمت گرفت و شاید استثنایی در فرضیه «دو خط موازی به هم نمی رسند» به وجود آورد. تجربه همکاری با بزرگانی چون ابوالحسن صبا، مرتضی نی داوود، حسین تهرانی و … توانایی درک و دریافت قطعات بزرگانی چون یوهان سباستیان باخ، ولفگانگ آمادئوس موتسارت، لودویگ فان بتهوون و… بی درنگ برای وی فرصتی کم نظیر در بیان اتفاقی نو در موسیقی ایرانی به وجود آورد که در پیوند هنر شرق و غرب گامی تأثیرگذار بود.

او را می‌توان کارگردانی صاحب ایده و سبک دانست که برای خلق تصاویر خاص از میزانسن‌هایی (صحنه آرایی) بدیع برای نت‌ها استفاده می‌کند. از آنجا که یکی از ویژگی‌های موسیقی ایرانی همراهی آواز با موسیقی است، بنابراین حذف کلام، بخشی از جذبه این موسیقی را کم می‌کند اما با تحلیل آثار ساخته شده توسط جواد معروفی به هوشمندی وی در بسط و گسترش ملودی می‌توان پی برد.

شاید حس تکان دادن دست در آب روان گویای دورنمای قطعات و اجرای همزمان یک نت در بم و اکتاو به کنده شدن احساس شنونده و رها شدن امواج موسیقی بهترین استعاره از محتوای آثار او باشد. بدیهه گویی های پیانو، ترکیب غم و احساس، سیر در دستگاه‌های موسیقی ایرانی، انعکاس بخشی از تاریخ و فراز و فرودهایی که دلنشین اما هیجان انگیز است، نیاز به یک خنیاگر (نغمه) موسیقی دارد، نیاز به فردی که ضمن اشراف عمیق بر موسیقی کلاسیک به دنبال کشف و شهودی نو در موسیقی ایرانی باشد تا بتواند تراز این ۲ موسیقی را با هم یکسان و در برخی موارد حتی برتری دهد.

شاید معروفی را بتوان بازمانده آخرین نسلی دانست که توانست آثاری بر جای بگذارد که ماندگار شوند، مسیری که هر هنرمندی سعی دارد، مسافتی حتی کوتاه را در آن طی کند اما مانایی حتماً ابعاد دیگری غیر از موسیقی می‌خواهد مانند شناخت جامعه، اندیشمندی، استعداد ذاتی و حضور در ابعاد پنهان آدم‌ها که سعی می‌کند به رؤیای خویش رنگ واقعیت بزند. (۳)

معروفی همواره دور از هیاهو و جنجال می‌زیست و از مناقشات که آفت ناآگاه درباره موسیقی سنتی و موسیقی علمی و بحث‌هایی از این دست مطرح می‌کردند، پرهیز می‌کرد. پایه و اساس کار او موسیقی ایرانی بود اما از موسیقی علمی هم غافل نبود. بنابراین بیشتر آثاری که از او به جای مانده آمیزه ای از موسیقی ایرانی و علمی است.

بر اساس مدارک بی تردید در نشریات و جامعه هنری موسیقی، او از جمله اندک استادان موسیقی بود که پس از فارغ شدن از تحصیل و فراگیری به تعلیم شاگردان پرداخت و می‌توان گفت که بیشتر نوازندگان این دست موسیقی در سال‌های اخیر پرورش یافتگان کلاس او هستند. معروفی تا روزی که دست‌هایش قدرت نزدیک شدن به پدال‌های پیانو را داشت، عاشقانه و عالمانه دست از کار نکشید و به تعلیم و تربیت دلباختگان موسیقی پرداخت.

درگذشت جواد معروفی

جواد معروفی که قطعات بسیاری را در دامنه موسیقی ایرانی ساخت و تنظیم کرد، سرانجام در آذر ۱۳۷۲ خورشیدی در چشم از جهان فروبست.

پی نوشت:

۱- ماهنامه ادبستان، شماره پنجاه و پنجم

۲- علی اکبری، رضا، سوره مهر ۱۳۸۶؛ تهران

۳- سیدحسینی رضا، مکتب‌های ادبی، نگاه؛ ۱۳۷۲، تهران