خطر سیلاب مرگبار و مدیریت بحران سیلاب در ایران

شدت  بارندگی همراه با مداخله انسانها در محیط از عوامل اصلی جاری شدن سیلاب ها در سالهای اخیر در ایران بوده است. از زمستان 1397 ، کشورهای سراسر خاورمیانه بارندگی زیادی را تجربه کرده اند که منجر به جاری شدن سیلاب در ایران، عربستان سعودی ، عراق ، فلسطین ، اردن ، پاکستان و افغانستان شده است. در هفته های اخیر ، انباشت و شدت بارندگی منجر به طغیان گسترده ای در سراسر ایران ، به ویژه در خوزستان، فارس، بوشهر و هرمزگان  شده است.

 بسیاری از مناطق ایران دور از رشته کوه ها و حاشیه ساحل دریای مازندران فقط بین 140 تا 240 میلیمتر بارش  در سال دریافت می کنند. سیلابهای فروردین 98  منجر به 78 کشته شد.  در مرگبارترین واقعه ، 21 نفر در اثر جاری شدن سیل در 5 فروردین 98  در شهر شیراز جان خود را از دست دادند. سیل همچنین منجر به جارو شدن صدها اتومبیل در مسیل  سیلاب شده است. جاده ها ، پل ها و سایر زیرساخت ها در اثر سیل آسیب دیده یا تخریب شده اند.

آیا این سیلاب برای کشوری که تقریباً به طور کامل در خشک یا نیمه خشک طبقه بندی می شود غیر معمول است؟ در یک سال، به طور میانگین سه چهارم باران ایران بین  آذر هر سال  تا فروردین سال بعد می بارد. دو عامل برای تمرکز این بارندگی به گونه ای عمل می کنند که منجر به جاری شدن سیل فاجعه بار شود. اول ، رشته کوه زاگرس که از جنوب غربی ایران عبور می کند و کوههای البرز در شمال هر دو به عنوان سدی در برابر جریان هوا عمل می کنند و  مرکز کشور را خشک نگه می دارد، چراکه  باران در سمت بادگیر ارتفاعات قرار می گیرد. دوم ، رواناب با ترکیب با عوامل کاربری زمین ، نوع خاک و زمینی که در دره های شیب دار وجود دارند،  جاری می شود. چرا که  مقدار زیادی از باران قادر به نفوذ به زمین نیست و به سرعت  منجر به جاری شدن سیلاب می شود.

از نظر تقسیم بندی های  مخاطرات طبیعی  جاری شدن سیل دومین ریسک طبیعی پرخسارت پس از زلزله در ایران است در 20 مرداد ماه 1380 ، در استان گلستان  247 نفر در سیلاب کشته شدند. در سیلاب 5 مرداد 1366 در تجریش در شمال تهران بیش از 250 نفر کشته شدند.

پس از  خشکسالی و کم بارشی که از ابتدای سال آبی 1399-1400 در بیشتر جاهای کشور مشاهده شد، پیشبینی  شده است که باران زیادی در نیمه دوم آذر 99 و در دیماه 99 در کشور دریافت شود.     با در نظر گرفتن شرایط کنونی  رودخانه ها،   خطر طغیان بیشتر همچنان وجود دارد. در دراز مدت ، تحقیقات در مورد پیامدهای تغییر اقلیم در بارندگی در ایران هنوز بسیار مشکل است به این دلیل که سنجش محرک های جوی که بر الگوهای آب و هوایی جهانی تأثیر می گذارند در این قسمت از جهان هنوز با کیفیت بالا انجام نشده است.

ریسک به عنوان یک پتانسیل رخداد خسارت در نتیجه یک اقدام یا تصمیم خاص تعریف می شود و مدیریت ریسک فرایندی است متشکل از مراحل کاملاً مشخص و اثرهای  آنها.  معمولاً ، سه مولفه در یک برنامه مدیریت سوانح طبیعی وجود دارد: نظارت و پیشگیری،  هشدار سریع ارزیابی خطر و کاهش ریسک  و پاسخ (با توجه به افراد، ابزارها و فن آوری های پیشرفته موجود).  امروزه می توان اطلاعات مربوط به فاجعه را فراهم کرد و آسیب احتمالی سوانح  را به حداقل رساند.  سامانه های  ملی هشدار سریع برای سیل به عنوان یکی از مولفه های مهم مدیریت ریسک در برابر سوانح  طبیعی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
در ایران  انواع مختلفی از سوانح طبیعی مانند خشکسالی ، سیل ، زلزله ، افزایش سطح دریا ، طوفان گرد و غبار ، تگرگ ، یخ زدگی و غیره رخ می دهد ، اما خطر و ریسک  سیلاب یکی از شایع ترین آنها است.  از نظر درجه  آسیب ، در میان انواع سوانح طبیعی، سیلاب مهمترین و متداول ترین ترین نوع فاجعه زمینشناختی در نیمه دوم قرن بیستم در ایران بوده اند.  که تخمین زده می شود. سیل های خطرناک ایران در  20 مرداد سال 1380 و 20 مرداد 1381 در استان های گلستان و شمال خراسان، در شمال شرق کشور رخ داده است. در این راستا ، با توجه به مسئولیت سازمان هواشناسی کشور در پیش بینی سیل، هشدار سریع سیلاب  ظرف 48 ساعت قبل از وقوع صادر می شود. مطالعات نشان می دهد که طی سالهای اخیر نه تنها فراوانی بلکه شدت سیلاب نیز افزایش یافته است. اقدامات کاهش ریسک سیلاب عبارتند از اصلاح فرآیندهای ایجاد شرایط سیلابی ، یا کنترل ریسکهای مختلف  سیلاب ، یا قرار نگرفتن در معرض خطر و کم کردن آسیب پذیری در برابر سیل. 
تجزیه و تحلیل و پاسخ به ریسک  سیل باید به صورت سامانه ای انجام شود: یعنی  به روشی که تمام عوامل موجود در سامانه  های خطر طبیعی و فعل و انفعالات آنها را تشخیص دهیم. در کشور ما یک راهنما برای مدیریت یکپارچه خطر سیلاب منتشر شده است. این مقررات مربوط به استفاده از زمین است. ادغام اقدامات ساختاری و غیر ساختاری ؛ ادغام برنامه های مدیریت خطر سیل با برنامه های مرتبط ؛ و توصیه های مربوط به همکاری بین استانی در زمینه مدیریت ریسک سیل. بر اساس مولفه های  فوق الذکر ، سیستم ملی هشدار زودرس طغیان سیلاب  در  ایران  توسط سازمان هواشناسی کشور در سال 1380 طراحی و به دولت ارایه شد. این برنامه شامل سه بخش بود: مشاهده ،   پیش بینی - هشدار و پاسخ

تغییرات اقلیمی منجر به افزایش تعداد و شدت حوادث آب و هوایی مانند سیلاب می شود. سیلاب به عنوان منشا نیمی از خسارتهای  گزارش شده از سوانح مرتبط با آب و هوا شناخته می شود. گرم شدن کره زمین باعث ایجاد الگوی متفاوت بارندگی در ایران شده و باعث خشکسالی طولانی از 30 سال و باران های شدید در سال 98  شده که منجر به سیل عظیم در کشور شد.

رعایت توصیه های بهداشتی پس از وقوع سیلاب توسط مدیران فاجعه و شهروندان می تواند به طور قابل توجهی خطر بیماری های مسری را پس از حوادث سیلاب کاهش دهد. کلرزنی آب روش پیشگیرانه اصلی برای کاهش خطر عفونت های منتقل شونده از طریق آب است. کلر تقریباً در برابر تمام عوامل بیماری زای مسری از طریق آب موثر است. مناسب ترین اشکال کلر آزاد برای منازل ، هیپوکلریت سدیم مایع ، هیپوکلریت کلسیم جامد و پودر سفید کننده است. مقدار کلر برای هر وضعیت بر اساس غلظت مواد آلی آب باید شناسایی شود. مهم است که غلظت باقیمانده کلر باید پس از 30 دقیقه به 0.2-0.5 میلی گرم در لیتر برسد ، که توسط یک کیت آزمایش قابل تشخیص است.

تهیه بسته های آموزشی پس از طغیان که باعث رعایت اصول بهداشتی شخصی می شود از اهمیت بالایی برخوردار است. برنامه های  رسانه ای  یا مطالب آموزنده در مورد جوشاندن آب یا کلر زنی ، روش های آماده سازی غذای ایمن و تشخیص و درمان به موقع بیماری های مرتبط با سیلاب می تواند بار مشکلات سلامتی را کاهش دهد.

شیوع سیاه زخم ممکن است پس از طغیان سیلاب به دلیل نفوذ اسپورهای دفن شده در خاک به سوی سطح مراتع رخ دهد. برای کنترل شیوع سیاه زخم ، واکسیناسیون حیوانات باید توسط مسئولان سازمان های دامپزشکی انجام شود. استفاده از واکسن های هپاتیت A پس از سیلاب برای گروه های پرخطر توصیه می شود

تغییرات آب و هوایی منجر به افزایش تعداد و شدت طغیان می شود ، که رایج ترین و کشنده ترین فاجعه در سطح جهان است. سیلاب به دلیل ایجاد شرایط برای عوامل بیماری زا و ناقلین ، در شیوع بیماری ها نقش مهمی دارد.. علاوه بر شیوع بیماری های واگیر دار و احتمال تقویت بیماری های بومی ، مشکلات جدید بهداشتی به دلیل تغییرات آب و هوایی مانند حملات مار در شمال کشور و حمله ملخ به مناطق جنوبی قابل رخداد است.  در طی روزهای پس از جاری شدن سیلاب ، باید سریعاً ارزیابی ریسک بیماری توسط مقامات بهداشتی انجام شود تا اقدامات مناسب و نیازهای پزشکی مشخص شود.

* استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته و رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم