جنبش بی‌سابقه هنرمندان در کوبا؛ «مرتجعان اصلاح‌ناپذیر» یا معترضان خواهان گفت‌وگو؟

چند هفته پس از اعتراضات هنرمندان مستقل کوبایی، دولت کمونیستی هاوانا با متهم کردن آنان به ارتباط مالی با آمریکا، مذاکرات با این هنرمندان را متوقف کرد، اما ظاهراً این تازه آغاز ماجراست.

برخی رسانه‌های جهان این اعتراضات که با دو شعار اصلی پایان گرفتن سرکوب حکومتی و رعایت آزادی بیان در کوبا شکل گرفته است، «بی‌سابقه و تاریخی» توصیف کرده‌اند.

این اولین بار نیست که دولت کوبا با هدف بی‌اعتبار کردن مخالفان خود، آنان را به وابستگی به واشینگتن متهم می‌کند.

وزارت فرهنگ کوبا روز جمعه ۱۴ آذر با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «نمی‌توانیم با مزدوران کنار بیاییم. وزارت فرهنگ با کسانی که در تماس مستقیم [با دولت آمریکا] هستند و کمک مالی، حمایت تجهیزاتی و حمایت تبلیغاتی از دولت آمریکا و مقام‌های آن دریافت می‌کنند، ملاقات نخواهد کرد.» وزارت فرهنگ کوبا در ادامه گفته که «فرصت‌های گفت‌وگو باز خواهد بود» اما فقط حاضر است با کسانی مذاکره کند که «با دشمنان ملت سازش نکرده باشند».

بر همین اساس، وزارت فرهنگ کوبا روز شنبه ۱۵ آذر نشستی را با جمعی از هنرمندان نزدیک به حکومت برگزار کرد. رافائل روخاس، معاون وزیر فرهنگ کوبا، نیز طی یک کنفرانس خبری گفت که این وزارتخانه علاقه‌مند گفت‌وگو «درباره هر موضوعی» با «اکثریت کسانی است که مقابل وزارت فرهنگ تجمع کردند»، اما نه با کسانی که «مرتجعان اصلاح‌ناپذیر» هستند.

«مرتجعان اصلاح‌ناپذیر» اصطلاحی است که نخستین بار فیدل کاسترو، رهبر انقلاب کوبا، آن را در یک سخنرانی در سال ۱۹۶۱ به کار برد.

اعتراضات هنرمندان کوبایی چگونه شکل گرفت؟

همه‌چیز از «جنبش سان ایزیدرو» آغاز شد که تا پیش از اعتراضات اخیر یک جنبش نسبتا گمنام بود.

در روز شانزدهم نوامبر، ۱۴ عضو یا هوادار این گروه به مدت ده روز در یک خانه در محله قدیمی هاوانا در مرکز این شهر تحصن کردند و برخی از آنان نیز اعتصاب غذا کردند.

آنان خواستار آزادی دنیس سولیس، یک خواننده موسیقی رپ کوبا، بودند که روز نهم نوامبر بازداشت و سپس به اتهام «توهین» به دولت به هشت ماه زندان محکوم شد.

اما در نهایت، گروه انبوهی از نیروهای پلیس، به بهانه خطر شیوع ویروس کرونا، روز پنج‌شنبه ۲۶ نوامبر به‌طور خشونت‌آمیز وارد محل تحصن هنرمندان شدند و آنان را بازداشت کردند.

این اقدام پلیس کوبا نه تنها محکومیت کشورهایی مثل آمریکا، چک و هلند و همچنین سازمان‌هایی چون عفو بین‌الملل را به دنبال داشت بلکه واکنش چهار تشکل اپوزیسیون داخل کوبا را نیز برانگیخت.

بخش عمده‌ای از بازداشت‌شدگان پس از مدتی آزاد شدند، اما بازداشت آنان جرقه‌ای برای برگزاری تجمع هنرمندان مقابل ساختمان وزارت فرهنگ شد. در این تجمع، حدود ۳۰۰ هنرمند کوبایی به مدت حدود پانزده ساعت حضور داشتند و به خواندن اشعار و همچنین سرودهای کوبایی پرداختند؛ اتفاقی که واقعاً در کوبای کمونیستیِ امروز بسیار کم پیش می‌آید.

معمولاً در کوبا مجوز برگزاری تظاهرات و تجمع به‌ندرت صادر می‌شود و هر زمانی که منتقدان و معترضان خواستار برگزاری تجمع می‌شوند، حضور شدید نیروهای امنیتی و پلیس کوبا راه را بر هرگونه بیان آزادانه انتقادها و اعتراض‌ها می‌بندد.

اما در تجمع اخیر هنرمندان کوبایی، این هنرمندان به‌صورت خودجوش و به‌لطف فراخوان‌های پی‌درپی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شد، توانستند گرد هم آیند.

این تجمع همچنین در حالی برگزار شد که در ماه‌های گذشته تنش‌های زیادی میان هنرمندان و دولت کوبا بر سر صدور یک دستور حکومتی به وجود آمده که بر اساس آن، هنرمندان کوبایی ملزم می‌شوند مشخصات خود را در یک نهاد رسمی ثبت کنند.

سرانجام وزارت فرهنگ این کشور در شامگاه جمعه ۲۷ نوامبر نمایندگان این هنرمندان معترض را پذیرفت و یک گروه سی نفره از هنرمندان معترض، به‌نمایندگی از همه هنرمندان، مطالبات خود را، به‌ویژه در زمینه آزادی بیان و خلاقیت، در نشستی با حضور فرناندو روخاس، معاون وزیر فرهنگ، مطرح کردند.

با این‌که اتفاق خاصی نیفتاده بود، اما همین توافق نصفه‌ونیمهٔ دولت کوبا با هنرمندان معترض هم اتفاقی کم‌سابقه بود.

خوان پین ویلار، فیلمساز ۵۸ ساله و یکی از نمایندگان هنرمندان، اعلام کرد همین که «وزارت فرهنگ یک کشور تک‌حزبی یک گروه از جوانان مخالف را پذیرفت، یک لحظه تاریخی است». او ادامه داد که در جمع کسانی که در وزارت فرهنگ حاضر شدند، «مخالفان واقعی» هم حضور داشتند و همین اتفاق نشان می‌دهد که «چگونه می‌توان یک کشور را ساخت».

«حق ابزار نظر مخالف» و «پایان دادن به سرکوب دولتی» علیه هنرمندان مستقل، از دیگر مطالبات این گروه از دولت کوبا بود.

در این جلسه که پنج ساعت به درازا کشید، معاون وزیر فرهنگ تعهد داد که مذاکرات با هنرمندان را به سرانجام برساند. همچنین مقرر شد که نشستی با حضور آلپیدیو آلونسو، وزیر فرهنگ، در این زمینه برگزار شود.

خلف وعده زودهنگام دولت کوبا

توافق اولیه وزارت فرهنگ کوبا و هنرمندان معترض یک روز بیشتر دوام نیاورد و لحن دولت خیلی زود تغییر کرد.

روز شنبه ۲۸ نوامبر، وزارت امورخارجه کوبا تیموتی زونیگا-براون، کاردار آمریکا در هاوانا، را احضار و دولت واشینگتن را به «مداخله آشکار و تحریک‌آمیز» در امور داخلی کوبا متهم کرد.

روز یکشنبه ۲۹ نوامبر، تجمعی با حضور صدها جوان هوادار حکومت و مدافع انقلاب کمونیستی کوبا و با حضور میگل دایاز-کانل، رئیس‌جمهور این کشور، در پارکی در هاوانا برگزار شد. رئیس‌جمهور کوبا هشدار داد که اگر گفت‌وگویی وجود داشته باشد، فقط درباره «آن چیزهایی است که به سوسیالیسم مربوط می‌شود».

او که تی‌شرتی به رنگ پرچم کوبا پوشیده بود، گفت: «شما می‌دانید که آنان [هنرمندان معترض] تلاش کردند ما را فریب دهند. آنان سیرک رسانه‌ای به راه انداختند.»

رئیس‌جمهور کوبا مدعی شد که تجمع هنرمندان «آخرین تلاش» دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، و همچنین «مافیای ضدکوبا در میامی» (اشاره به تبعیدیان مخالف حکومت کوبا در ایالت فلوریدای آمریکا) برای «سرنگونی انقلاب کوبا»ست.

رئیس‌جمهور کوبا ادامه داد: «آنان پیش‌بینی کرده بودند که تا پایان سال، انقلاب کوبا باید سرنگون ‌شود، نیکاراگوئه باید سرنگون شود، ونزوئلا باید سرنگون شود و آنان به آرزوی خود برسند، اما موفق نشدند.»

رسانه‌های دولتی نیز تبلیغات علیه هنرمندان معترض را افزایش دادند. این رسانه‌ها «جنبش سان ایزیدرو» را «مضحکه سان ایزیدرو» ‌خواندند و از «خرابکاری‌هایی» مثل «از ریل خارج کردن یک قطار باربری در سال گذشته» گزارش ‌دادند که به ادعای این رسانه‌ها «با هزینه آمریکا» صورت گرفته بود.

حدود دو سال است که نسل سوم شبکه تلفن همراه به کوبا راه یافته و اینترنت در این کشور تحت سانسور دولتی قرار دارد، اما همین اینترنت محدود نیز در رساندن صداهای معترض نقشی مهم ایفا کرده است.

به همین دلیل، دولت کوبا در روزهای اخیر دسترسی به شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک و توئیتر و همچنین پیام‌رسان‌هایی مثل واتس‌‌اپ را شدیداً محدود کرد.

آمریکا همواره از دموکراسی و آزادی بیان در کوبا حمایت کرده، اما همان‌طور که برخی تحلیلگران ازجمله مایکل بوستامانت، استاد دانشگاه بین‌المللی فلوریدا، تأکید می‌کنند، «این‌که فردی به‌محض طرح خواسته‌های مرتبط با جامعه مدنی، به ارتباط با آمریکا متهم شود، بسیار ساده‌انگارانه است».

ولی دولت کوبا اصرار داشت که هنرمندان معترض را همچنان متهم کند و از مذاکره با آنان سر باز زند.

وزارت فرهنگ کوبا روز پنج‌شنبه سوم دسامبر از دریافت «نامه‌ای توهین‌آمیز» خبر داد و اعلام کرد که «در این نامه، گروهی که خود را سخنگوی همه مطالبات تحمیلی می‌خوانند، یک‌جانبه تعیین می‌کنند که آنان باید در مذاکرات شرکت کنند و با چه کسانی و درباره چه چیزی حاضر به گفت‌وگو هستند.»

روخاس، معاون وزیر فرهنگ کوبا، تأکید کرد که «این یک ضرب‌الاجل پوچ و غیرقابل‌قبول است». با این اعلام، قطعی شد که وزارت فرهنگ کوبا قصد دارد تعهد مذاکره با هنرمندان معترض را نادیده بگیرد.

اما در واقع، در آن نامه‌ای که نمایندگان هنرمندان برای وزارت فرهنگ کوبا فرستاده بودند، آمده بود که در نشست مذاکرات باید رئیس‌جمهور کوبا که علیه هنرمندان موضع گرفته بود و نمایندگانی از وزارت دادگستری و کشور نیز حضور داشته باشند.

در مقابل، در میان فهرست هنرمندانی که قرار بود در مذاکرات با دولت شرکت کنند، نام لوئیس مانوئل اوترو آلکانتارا، هنرمند معروف پرفورمنس آرت و رهبر «جنبش سان ایزیدرو»، نیز به چشم می‌خورد.

پایان گفت‌وگو با دولت، آغاز «بیداری وجدان‌ها»

اگر مذاکرات هنرمندان با دولت صورت می‌گرفت، یک اقدام بی‌نظیر در تاریخ دهه‌های اخیر کوبا به شمار می‌رفت.

این گروه از هنرمندان معترض که برخی روشنفکران و روزنامه‌نگاران کوبایی نیز به آنان پیوستند، نام گروه «۲۷ن» به معنی ۲۷ نوامبر، روز برگزاری تجمع مقابل ساختمان وزارت فرهنگ، را برای خود انتخاب کردند.

در واکنش به اعلام خبر توقف مذاکرات از سوی دولت، این هنرمندان روز جمعه چهارم دسامبر بار دیگر خواستار برگزاری «گفت‌وگوهای آشتی» شدند تا به آنان اجازه بدهد «از اختلافات خود عبور کنیم».

هنرمندان معترض با انتشار بیانیه‌ای در فیس‌بوک اضافه کردند: «ما خواستار حق داشتن حق هستیم. ما دشمن نیستیم، بلکه کوبایی‌هایی هستیم که به‌شیوه‌ای متفاوت فکر می‌کنیم و رؤیای به ارث گذاشتن کوبایی بهتر برای فرزندان‌مان را در سر می‌پرورانیم؛ با همه و به نفع همه.»

آنان همچنین خواستار «حق آزادی سیاسی» شدند و طوماری را در این زمینه به صورت آنلاین برای جمع‌آوری امضا منتشر کردند.

خوان پین ویلار نیز در حساب فیس‌بوک خود، عمل نکردن دولت به وعده خود برای انجام مذاکرات را تأسف‌برانگیز خواند و با رد اتهام‌هایی که از سوی دولت علیه هنرمندان مطرح می‌شود، نوشت: «صدها نفری که مقابل وزارت فرهنگ بودند، هیچ برنامه سیاسی را تحسین نکردند.»

همزمان، تعدادی از نمایندگان هنرمندان معترض اعلام کردند که نیروهای پلیس با حضور فشرده مقابل خانه‌هایشان، مانع خروج آنان از خانه شدند و حتی تماس‌های تهدیدآمیز تلفنی دریافت کردند.

اکنون بسیاری دیگر نیز به این هنرمندان معترض پیوسته‌اند، از جمله خورخه پروگوریا، بازیگر و کارگردان کوبایی که در فیلم معروف «توت‌فرنگی و شکلات» (۱۹۹۳) که برنده جایزه ویژه هیئت داوران چهل و چهارمین جشنواره بین‌المللی فیلم برلین و همچنین نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان شد.

فرناندو پرز، کارگردان کوبایی، و لئونی تورس و سیمافانک، از خوانندگان کوبا، نیز به این جمع پیوستند.

کامیلا لوبون، یک هنرمند جوان کوبایی، در این زمینه گفت: «آن‌چه پیش آمده، یک اتفاق بی‌سابقه است. همه جامعه هنرمندان، حتی کسانی که نزدیک به نهادهای حکومتی هستند، متحد شده‌اند. این یک‌جور بیداری وجدان‌هاست.»

او ادامه داد: «آن‌چه واقعاً موجب این اعتراضات شد، درخواست این جامعه برای توقف کامل آزار و اذیت علیه هنرمندان، روشنفکران، روزنامه‌نگاران و به‌طور کلی همه شهروندانی است که با سیاست دولت کوبا موافق نیستند؛ یعنی درخواست برای احترام و به رسمیت شناختن آزادی بیان.»