روز جهانی کوهستان، و کوه‌های کنار شهری

کوهستان‌ها بستر نیمی از «نقاط داغ» زیستی (منطقه‌هایی که تنوع بسیار بالا دارند) و میزبان سی درصد کل منطقه‌های کلیدی تنوع هستند. از بیست گیاهی که هشتاد درصد خوراک انسان‌ها را تأمین می‌کنند، شش تا: ذرت، سیب‌زمینی، جو، ذرت خوشه‌ای، گوجه فرنگی، و سیب منشأ کوهستانی دارند و در کوهستان‌ها تنوع یافته‌اند. همچنین نیمی از مردم جهان به آب‌هایی وابسته‌اند که از کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند. این نسبت‌ها در ایران باز هم بیشتر است؛ دشت‌های کشور ما خواه به‌علت بهره‌کشی چندهزار ساله، خواه به‌علت خشکی و گرمای شدید، میزبان گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار زیاد نیستند. اما کوه‌ها به دلیل ریخت‌شناسی پرتنوع و ترازهای ارتفاعی متفاوت، و البته به‌دلیل آن که کم‌تر در دسترس بوده‌اند، انبوهی از گونه‌ها را در دامان خود حفظ کرده یا پناه داده‌اند. این «پناه دادن» در خور توجه و تأمل بسیار است؛ بعضی از گونه‌ها که پیش‌تر در دشت‌ها می‌زیستند، در دهه‌های اخیر خود را به‌تدریج به دامنه‌ی کوه‌ها و حتی به ارتفاعات رسانده‌اند. برای نمونه می‌توان به گونه‌ی شاخص یوز اشاره کرد که در اصل دشت‌زی بوده، اما امروزه بیشتر در نقاط تپه ‌ماهور دیده می‌شود، چرا که دشت‌هایی که در آن می‌زیسته در بسیاری نقاط دستخوش طرح‌های بی‌ملاحظه‌ی توسعه شده است. همچنین بعضی گونه‌های درختی شاخصِ جنگل‌های جلگه‌ای شمال مانند شمشاد و توسکای قشلاقی، امروزه بیشتر در ترازهای ارتفاعی بالاتر که از ساخت‌وساز یا تبدیل به زمین کشاورزی در امان مانده، به چشم می‌خورند.

در طول تاریخ زیستیِ زمین، هرجا که انسان پا گذاشته، تنوع زیستی را کاهش داده و هرجا که تراکم جمعیت انسانی بیشتر بوده، این کاهش شدت بیشتری داشته است. در واقع، انسان تمایل شدیدی به یکسان‌سازی گونه‌ها (مثلاً در کشتزار و باغ) یا یکنواخت‌سازی چشم‌اندازها (برای مثال با جنگل‌زدایی یا خشکاندن تالاب‌ها) داشته و دارد. در محیط‌های شهری که تراکم انسانی بسیار زیاد است، تنوع شگفت‌انگیز طبیعی به کم‌ترین میزان می‌رسد، و از این‌رو محیط‌های کوهستانی نزدیک به شهر را باید گنجینه‌هایی دانست که گوهرهای زیستی را در برگرفته‌اند. این گنجینه‌ها یا موزه‌های خداداد دارایی بین‌نسلی و همگانی و شایسته‌ی حراست دقیق هستند. شهری‌سازی کوه‌های کنارشهری با تأسیساتی مانند تله‌کابین، به نابودی تنوع زیستی و محروم شدن نسل‌های امروز و فردا از چشم‌اندازهای بدیع و ثروت‌های زیستی می‌انجامد.

توسعه‌ی تله‌کابین و وسایل تفریح ماشینی در کوه‌های شمال تهران، هتل‌سازی و پارک‌سازی در کوه صفه‌ی اصفهان، احداث تله‌کابین در کوه عینالی تبریز، تخریب جنگل‌های هیرکانی کوه‌های مشرف به لاهیجان و لنگرود برای کشیدن خط تله‌کابین، جاده‌کشی در کوه چندران سمنان و تبدیل بخش‌هایی از آن به پارک، تخریب کوه‌های خلج مشهد، و ساخت پالایشگاه در منطقه‌ی کوهستانی بمو در نزدیکی شیراز، فقط چند نمونه از دست‌اندازی به گنجینه‌های کوهستانی کنارشهری هستند.

ضروری است که فعالان محیط زیست، برای حفاظت از میراث‌های بین‌نسلی و نگاهداشت بسترهای تنوع زیستی، با توسعه‌ی امکانات شهری در کوهستان، به‌ویژه در کوه‌های نزدیک به شهرها، مقابله کنند.

در تهران، شورای شهر به پیشنهاد انجمن کوه‌نوردان ایران، طرح ثبت ملی رشته‌کوه توچال به‌عنوان چشم‌انداز حفاظت‌شده را تصویب کرده است. امید می‌رود که در راستای اجرای این طرح، از توسعه‌ی «گردشگری ماشینی» در محدوده‌ی ولنجک و دیگر کوه‌پایه‌های توچال جلوگیری شود و یک کمیته‌ی هماهنگی شامل نمایندگان شورا، شهرداری، سازمان جنگل‌ها و مراتع، سازمان حفاظت محیط زیست، و سازمان‌های مردم نهاد شکل بگیرد تا برنامه‌های حفاظتی این کوهستان تصویب و اجرا شود. 

*مدیر گروه دیده‌بان کوهستان انجمن کوه‌نوردان ایران

47231