فراز و نشیب‌های سیاست‌ورزی شیخِ‌ قم نشین

نیلوفر مولایی - ۱۱ آبان ماه بود که خبر استعفای آیت الله محمد یزدی از عضویت در شورای نگهبان به علت بیماری و کهولت سن، حسابی خبرساز شد؛ وضعیت جسمانی رئیس شورایعالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گویا طی یک ماه گذشته آنقدر رو به تحلیل رفته بود که امروز راست گریان سیاست ایران با شوک خبر درگذشت او مواجه شوند. 

فراز و نشیب های زندگی آیت اللهِ قم نشین 

زندگی شخصی و سیاسی آیت‌الله محمدیزدی فراز و نشیب کم نداشت، از دوران تحصیل در اصفهان و قم گرفته تا جدال‌های سال‌های منتهی به انقلاب و نهایت ۴۰ سال حضور در منصب‌های حکومتی، نقش آفرینی های اتفاقات سیاسی و ...

او  تحصیلات حوزه را که در آغاز نزد پدر آموخته بود، در مدرسه «کاسه‏ گران» اصفهان ادامه داد و سپس به مدرسه «ملا عبدالله» رفت. پس از آن به مدرسه صدر آمد و به خواندن «قوانین» پرداخت و در این میان، از محضر عالمان بزرگ اصفهان نیز در زمینه‏ های علمی و معنوی بهره برد. پس از حضور آیت‌الله بروجردی در قم آیت‌الله محمد یزدی نیز عازم قم شد تا ادامه تحصیل را در محضر ایشان فرا بگیرد و شاید همین حضور در قم را بتوان آغاز فعالیت‌های سیاسی آن مرحوم دانست او از همان زمان در کنار امام خمینی‌(ره) مسیر مبارزات انقلابی را دنبال کرد و حکم‌های زندان و تبعید به نقاطی مانند کنگان و خارک هم شامل حالش شد. اما پیروزی انقلاب او را به یکی از اعضای اصلی در میدان اداره کشور قرار داد. 

از دادگاه انقلاب تا ردای قاضی‌القضات

شاید خیلی‌ها هنوز اولین سخنرانی امام خمینی (ره) در مدرسه فیضیه قم را به خاطر داشته باشند سخنرانی که آنقدر شلوغ شد که بنیانگذار انقلاب  از آیت‌الله محمد یزدی می‌خواهد برای آرام کردن مردم ایراد سخن کنند و ایشان نیز امر امام را اطاعت نمود که خاطره آن در اذهان حاضران در آن روز بزرگ و تاریخ انقلاب و نظام جمهوری اسلامی باقی مانده است. پیوند آیت الله با نظام هر روز محکم‌تر شد تا اینکه در همان روزهای اول انقلاب زمانی که آیت‌الله بهشتی ریاست قوه قضائیه را به عهده داشت آیت‌الله یزدی به عنوان رئیس دادگاه انقلاب قم منصوب شد. 

مدتی بعد، آیت الله محمد یزدی به دفتر امام خمینی رفت تا ریاست آن را به عهده بگیرد؛ در آن مقطع  دفتر امام (ره) متشکل از حجت الاسلام سید احمد خمینی، آیت الله اشراقی، آیت الله رسولی محلاتی و سید محمد غرضی بود که به ریاست آیت‌الله محمد یزدی به صورت شورایی اداره می‌شد. 

آیت الله در سال ۱۳۶۰ نیز به عنوان امام جمعه موقت تهران انتخاب شد. آیت‌الله محمد یزدی پس از رحلت امام خمینی (ره) به عنوان رئیس قوه قضائیه برای دو دوره ۵ ساله منصوب شد. هرچند پس از پایان این دو دوره و جایگزین شدن مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی نقل قولی از ایشان که گفته بود «ویرانه‌ای را تحویل گرفتم» حسابی حاشیه‌ساز شده بود اما حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی علیزاده معاون هاشمی  شاهردوی در مصاحبه‌ای عنوان می‌کند منظور او از لفظ «خرابه» ساختار قوه قضائیه نبود بلکه ساختمان آن بود. 

علیزاده از یک جلسه ۳ ساعته آیت‌الله محمد یزدی و هاشمی شاهرودی روایت می‌کند که: «اواخر دوره آیت‌الله یزدی، ایشان به مشهد آمده بودند و آقای شاهرودی هم در مشهد بودند. من به ذهنم رسید که جلسه‌ای برگزار شود و این دو بزرگوار با هم دیداری داشته باشند. من به آقای یزدی گفتم حاج آقا شما حاضر هستید بنشینید و با آقای شاهرودی دیداری کنید؟ ایشان فرمودند بله؛ آقای شاهرودی  یک آیت الله است و من حاضرم هرچه دارم در اختیار ایشان قرار دهم. من به آقای شاهرودی هم این موضوع را گفتم و ایشان هم خیلی خوشحال شدند. محل جلسه، منزل آقای عاشوری یکی از پدران شهدا در مشهد بود که آیت‌الله یزدی هم به ایشان توجه داشت. من آقای شاهرودی را به آنجا بردم، آقای عاشوری هم آقای یزدی را آورد و منزلشان در احمد آباد مشهد بود. این ها با یکدیگر صحبت کردند و من ترجیح دادم که در جلسه نباشم. ۳ ساعت این دو بزرگوار در خانه آقای عاشوری با هم صحبت کردند و آقای شاهرودی تمام نظرات آقای یزدی را در یک دفتری یادداشت کردند. آقای یزدی هم به قول خودمان خاکی است و تمام اطلاعات و همه مسائلی که بود در ظرف ۳ یا ۴ ساعت در اختیار آقای شاهرودی گذاشتند و آقای شاهرودی هم میگفتند من از ایشان ممنونم چون نتیجه ۱۰ سال تلاش و زحمات را به من دادند.» 

او درباره لفظ «ویرانه» که مرحوم هاشمی‌شاهرودی بعد از تحویل قوه قضائیه از آیت‌الله یزدی از آن استفاده کرد می‌گوید: « وقتی ما اینجا آمدیم همین دادگستری تهران در راهروهایش با نئوپان اتاق درست شده بود یا در بعضی از دادگستری‌ها کانکس گذاشته بودند. آقای شاهرودی که آمدند کار عمده‌ای که ما کردیم بازسازی این ساختمان‌ها بود و همه نئوپان ها را جمع کردیم و اگر در جایی آقای شاهرودی گفته بودند ما مخروبه تحویل گرفتیم از نظر ساختمانی گفته بودند و منظورشان ساختار قوه قضاییه نبود اما آقای شاهرودی از نظر اینکه دادسرا حذف شده بود از آقای یزدی انتقاد داشتند اما منظور ایشان مخروبه بودن ساختمان‌های قوه قضاییه است.

آیت الله یزدی در زمان ریاست ده ساله‌اش بر قوه قضائیه از سال ۶۸ تا ۷۸، دخترش را به عنوان «سرپرست امور بانوان دستگاه قضائی» منصوب کرد.

عضویت در شورای نگهبان و تحریم از سوی آمریکا

با استعفای آیت‌الله صافی گلپایگانی پایگانی از عضویت در شورای نگهبان قرعه به نام آیت‌الله محمد یزدی افتاد و امام خمینی (ره) در ۲۴ تیرماه ۱۳۶۷ او را به عنوان عضو فقهای شورای نگهبان منصوب کرد. 

البته در دوران عضویت مرحوم یزدی در شورای نگهبان حرف و حدیث‌هایی هم شامل حال  او شد که اوج آن را می‌توان در جریان انتخابات سال ۸۸ دانست در آن مقطع آیت‌الله یزدی از حامیان محمود احمدی نژاد بود و همین حمایتها رقبای انتخاباتی احمدی‌نژاد را آزار می‌داد، چرا که او هم حامی یک کاندیدا بود و هم ناظر رقابتها.

 در اسفند ۹۸ اتفاقی دیگر رخ داد و نام آیت‌الله محمدیزدی در کنار آیت‌الله جنتی در لیست تحریمی‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا در فوریه ۲۰۲۰ قرار گرفت.  ماجرای بگو مگو و انتقادات تند و صریح آیت الله یزدی و آملی لاریجانی از یکدیگر، از دیگر حواشی حضور آیت الله در شورای نگهبان بود.

در این میان گاهی هم صدای اختلافات بلندتر می‌شد و به فضای رسانه‌ای راه پیدا می‌کرد مانند آنچه در جریان نامه‌نگاری‌های آیت‌الله محمد یزدی با آیت‌الله صادق آملی لاریجانی در فضای مجازی و رسانه‌ای شاهدش بودیم.

آیت الله در نهایت بعد از حضور سه دهه ای در شورای نگهبان یک ماه پیش یعنی ۱۱ آبان ۹۹ از سمت خود به علت بیماری و کهولت سن استعفا داد که رهبر انقلاب با این در خواست موافقت کردند و سید احمد خاتمی خطیب موقت نماز جمعه تهران جایگزینش شد.

مجلس خبرگان و ۳۰ سال نظارت 

هرچند آیت الله محمد یزدی در اولین دوره مجلس خبرگان از استان بوشهر کاندیدا شد اما به دنبال کسب نکردن رأی و اعتراض یکی دیگر از کاندیداها، انتخابات این حوزه باطل شد. البته این ناکامی در دوره دوم انتخابات مجلس خبرگان جبران شد او در سال ۶۲ از حوزه انتخابیه استان تهران کاندیدا شد و توانست با کسب رای راهی این مجلس شود. نمایندگی او در  سومین دوره و چهارمین دوره مجلس خبرگان نیز این نمایندگی تمدید شد.  او عضو کمیته سه نفره‌ای بوده که وظیفه بررسی صلاحیت افراد برای رهبری آینده را بر تبصره یک ماده ۵۰ آئین‌نامه داخلی بر عهده دارد.

آیت‌الله یزدی در هفدهمین اجلاس مجلس خبرگان رهبری که ۱۹ اسفند ۱۳۹۳ در تهران برگزار شد با اکثریت آرای اعضا به ریاست این مجلس رسید. در دور اول رأی‌گیری به جز ایشان، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله محمود هاشمی شاهرودی و آیت الله محمد مؤمن هم نامزد بوده‌اند، اما آیت الله هاشمی شاهرودی به دلیل تعدد کاندیداها انصراف داد. رأی‌گیری در دور اول به دلیل به حد نصاب نرسیدن آرا به دور دوم کشیده شد و محمد یزدی و هاشمی رفسنجانی به دور دوم رفتند و در این دور یزدی با کسب ۴۷ رأی از مجموع ۷۳ رأی مأخوذه توانست به عنوان رئیس مجلس خبرگان انتخاب شود.

آیت‌الله یزدی که سمت دبیرکلی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و ریاست مجلس خبرگان چهارم را بر عهده داشت، در انتخابات سال ۱۳۹۴ مجلس خبرگان رهبری رأی لازم را نیاورد و از ادامه حضور در آن بازماند. در ۲۰ اسفند ۱۳۹۴ شمسی، رهبر انقلاب انتخاب نشدن ایشان را مایه خسارت دانست و فرمودند: «البته برخی بزرگان هم هستند که رأی آوردن و یا رأی نیاوردن، هیچ خللی در شخصیت آنها ایجاد نمی‌کند و آقایان یزدی و مصباح از جمله این افراد هستند که حضور آنان در خبرگان باعث افزایش وزانت این مجلس می‌شود و نبود آنها نیز برای مجلس خبرگان خسارت است.»

آیت الله یزدی اما در انتخابات میان دوره ای مجلس خبرگان که اسفندماه سال گذشته برگزار شد توانست باردیگر به عنوان نماینده راهی این مجلس شود.

جامعتین و حلقه‌تصمیم‌گیران جناح راست 

آیت‌الله محمد یزدی عضو و رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود؛ یکی از دو تشکل روحانی که در جریان اصولگرایی نقش تعیین کننده‌ای دارند و سال‌ها محوریت تصمیم‌گیری در این جریان تشکلی روحانی تحت عنوان «جامعتین» بوده است.

آیت‌الله یزدی در کنار آیت‌الله مهدوی کنی در مقام دبیرکل جامعه روحانیت مبارز جایگاه تاثیرگذار و پرنفوذی در جریان راست سیاست داشتند و شیخوخیت اصولگرا را عینیت بخشیده بودند. در دهه ۹۰ اما با ظهور جریان‌های نو اصولگرا تاثیر این دو تشکل روحانی، در تصمیمات اصولگرایان تا حدودی کمرنگ شد و دلخوری ها تا آنجا پیش رفت که از سال ۹۲ به بعد جامعه مدرسین خود را از دایره تصمیم گیری های اصولگرایان کنار کشید 

۲۹ مهرماه ۹۳ آیت‌الله مهدوی کنی بر اثر سکته مغزی دار فانی را وداع گفت. خلاء آیت الله تا حدودی بار را بر دوش آیت الله یزدی گذاشت تا نقش ریش سفیدی و زعامت اصولگرایان را ایفا کند اما اختلافات اصولگرایان از یک سو و برخی اختلافات در درون جامعه مدرسین نقش و حضور واسطه گرایانه آیت الله را تحت الشعاع قرار داد تا بعد از آن شیخ قم نشین تنها محل مشورت و همفکری اصولگرایان باشد.

نقطه پایان تمام فعالیت‌ها 

صبح ۱۸ آذر ۹۹ خبر درگذشت آیت‌الله محمد یزدی بر روی خروجی همه رسانه‌ها قرار گرفت اما علت این فوت چه بود؟ رئیس دفتر عضو فقهای شورای نگهبان در این رابطه می‌گوید: « آیت‌الله محمد یزدی صبح امروز چهارشنبه ۱۹ آذر۹۹ حدود ساعت ۹:۳۰ بعلت بیماری گوارشی، درگذشت.»

او ادامه می‌دهد: «مرحوم آیت الله محمد یزدی سالها از بیماری گوارشی رنج می‌برد اما در چند ماه اخیر شدت بیماری‌شان بسیار زیاد شد و ایشان در ماه‌های اخیر در منزل بستری بودند.»

جای خای شیخ در جریان راست سیاست

فوت آیت الله مهدوی کنی پیش از انتخابات مجلس دهم یک ضربه برای جریان راست بود، آنهم در روزهایی که اصولگرایان سنتی و طیف جوانتر این جریان سر سازگاری با یکدیگر نداشتند. فوت آیت الله یزدی در چند ماه مانده تا انتخابات ۱۴۰۰ و در روزهایی که بازار کاندیداتوری در این جریان شلوغ شده و هنوز برخی اختلافات قدیمی پابرجاست بدون شک می تواند یک ثلمه و ضربه سنگین برای این جریان باشد. جریانی که لیدرها و شیوخ تاثیرگذارش را طی چند سال اخیر از دست داده است.

۲۱۶۲۱۶