دوئل سخت ارقام اصلاح شده و بومی برنج/آیا دولت حمایت می کند؟

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- مریم ساحلی: از دیرباز عطر شالیزارهای گیلان در تار و پود زندگی اهالی این استان جاری ست و آوازه برنج مرغوب گیلان زمین در ایران پیچیده است.

اما آنچه در سال‌های اخیر به ویژه ماه‌های اخیر بیش از همیشه نگاه‌ها را به خود جلب کرده، اهمیت افزایش کمی و کیفی تولید برنج در این خطه بهشت گون است. در این میان شرایط اقتصادی نامناسب و سایه سیاه تحریم‌ها هر روز بیش از گذشته یادآور ضرورت تولید بیشتر است.

معرفی ارقام اصلاح شده جدید برنج از سوی محققان کشاورزی از جمله راهکارهای مؤثر برای بهره مند شدن بیشتر از مزارع برنج محسوب می‌شود. اما در این راستا باید توجه داشت، ارقام جدید تنها زمانی با استقبال شالیکاران مواجه می‌شوند که در کنار افزایش تولید، حفظ کیفیت و جلب رضایتمندی مصرف کنندگان را نیز به همراه داشته باشد.

در این موضوع که بسیاری از ارقام اصلاح شده برنج در مقایسه با برنج‌های وارداتی از کیفیت بهتری برخوردارند تردیدی نیست اما نباید از یاد برد که استان گیلان با رتبه دوم تولید برنج کشور، بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در ایران محسوب می‌شود و برنج خوش طعم و عطر بومی این استان همواره دارای خواهان است و عده‌ای از مصرف کنندگان علی رغم افزایش قیمت نیز خریدار این نوع برنج هستند.

ضرورت افزایش کیفیت ارقام اصلاح شده

رئیس سازمان جهاد کشاورزی گیلان شهریور ماه امسال با بیان اینکه سطح برداشت برنج در گیلان ۲۳۸ هزار هکتار است، اظهار کرد: امسال سطح کشت ارقام پرمحصول بیش از ۲۷ هزار هکتار بوده که در مقایسه با سال گذشته افزایش ۳۰ درصدی داشته‌ایم.

درباره چگونگی استقبال شالیکاران از ارقام اصلاح شده نظر یکی از شالیکاران شفت را جویا شدیم و محمد رضا نیک زاد از اهالی روستای لختگی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: مسئله مهم کیفیت ارقام اصلاح شده با برنج‌هایی نظیر هاشمی و صدری است.

وی با بیان اینکه برنج مرغوب گیلان بعد از پخت خشک نمی‌شود اما ارقام پرمحصول پس از گذشت مدت زمان کمی بعد از پخت، خشک می‌شوند، افزود: به همین دلیل این نوع از برنج در میان خریداران محبوبیت ندارد.

نیک زاد با اشاره به اینکه از سوی دیگر دولت هم برنج‌های پر محصول را به قیمت خوب از شالیکاران خریداری نمی‌کند، گفت: این در حالی است که خریداری برنج حاصل از ارقام اصلاح شده از سوی دولت می‌تواند در کشاورز ایجاد انگیزه کند.

وی یادآور شد: ارقام اصلاح شده نظیر «شیرودی» از ارقام پر محصول محسوب می‌شوند اما گاهاً برخی کشاورزان آن را با برنج هاشمی مخلوط می‌کنند و این کار بر بازار برنج هاشمی تأثیر منفی می‌گذارد.

نیک زاد ادامه داد: برای مثال قیمت برنج هاشمی درجه یک هر کیلو حدود ۳۱ هزار تومان است اما بهای برنج پرمحصول هر کیلو ۲۲ هزار تومان، برخی این دو برنج را مخلوط می‌کنند و باقیمت هر کیلو ۲۶ هزار تومان به نام برنج هاشمی عرضه می‌کنند.

اهمیت توجه به توزیع یک دست ارقام اصلاح شده

ضرورت توجه به توزیع یک دست ارقام اصلاح شده یکی از موارد مهم در جلب استقبال شالیکاران از ارقام اصلاح شده است. یوسف علیپور شالیکار دیگری که در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پدرم کشاورز بود و من هم حدود سه سالی است که به این کار مشغولم و در شالیزارهای خود به کشت برنج از رقم هاشمی و علی کاظمی می‌پردازم.

وی با بیان اینکه بخشی از شالیزار وی نور مناسبی ندارد و هر ساله کشت برنج در آن سبب خوابیدگی ساقه‌های محصولش می‌شود، افزود: به همین دلیل نوعی بذر مقاوم که محصولش دارای ساقه کوتاه است با مشورت جهاد کشاورزی تهیه کردم و امسال حدود ۳۰ کیلو از آن را کشت کردم اما محصول به صورت دو طبقه رویید. یعنی بخشی از آن همان محصولی بود که به من معرفی شده بود و بخشی دیگر برنجی بود که ساقه‌اش حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر از برنج ساقه کوتاه، بلندتر بود.

علیپور ادامه داد: بر اثر بارندگی‌ها ساقه‌های برنج خوابیدند اما اگر همه برنج از نوع ساقه کوتاه بود، یعنی بذر یک دست بود این اتفاق رخ نمی‌داد؛ با این حال ما توانستیم در ۲۵۰۰ متر مربع شالیزار، حدود ۷۰۰ کیلو شلتوک برداشت کنیم. بدون شک اگر بذر برنج یک دست بود برداشت بهتری هم می‌توانستیم داشته باشیم.

ضرورت توجه به نیازهای زراعی

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر استقبال شالیکاران از ارقام جدید برنج را ضعیف دانست و گفت: واقعیت این است که اگر چه میزان تولید برخی محصولات زراعی و باغی استان گیلان در واحد سطح افزایش یافته ولی علیرغم کاشت بذر اصلاح شده هنوز تولید در واحد سطح در مزرعه شالیکاران با میزان تولید بهره برداران نمونه و مزارع تحقیقاتی فاصله زیادی دارد.

محمود هوشیار فرد ادامه داد: برخی بی توجهی یا کم توجهی‌ها در ارتباط با نیازهای زراعی و مدیریت ارقام اصلاح شده، تأمین نهاده‌های مورد نیاز، مکانیزاسیون، خاک ورزی و تهیه بستر کاشت، محدود بودن منابع آب و یا عدم وجود نظام صحیح آبیاری (پایین بودن بهره وری آبیاری) یا عدم توجه به نظام تناوب زراعی باعث شده تا نقش ارقام جدید در افزایش عملکرد و تولید بخوبی تحقق پیدا نکند و در واقع زارعان استان و کشور از مزایای پتانسیل واقعی آنها بهره مند نشود.

وی با اشاره به اینکه طی شش دهه اخیر بیش از ۴۰ رقم اصلاح شده برنج توسط مراکز پژوهشی تولید شده است طی شش دهه اخیر بیش از ۴۰ رقم اصلاح شده برنج توسط مراکز پژوهشی تولید شده است، اما متأسفانه این ارقام نتوانسته‌اند تاکنون سطح کشت قابل قبولی را به خود اختصاص دهند، افزود: هر یک از این ارقام چند سالی کشت شده‌اند و چند سال اول بعد از معرفی بازده قابل قبولی را داشتند اما به مرور زمان به دلایل مختلف از جمله عدم مطلوبیت بازار پسندی و ذائقه مردم مورد استقبال شالیکاران قرار نگرفته‌اند.

هوشیار فرد با بیان اینکه مزیت نسبی، قدرت رقابت و پذیرش این ارقام توسط شالیکاران بسیار محدود است، اضافه کرد: واقعیت این است که برنج بر خلاف گندم بر اساس ذائقه مردم خرید و فروش می‌شود و عرضه و تقاضای آن تابع کیفیت است. بدین ترتیب با توجه به اینکه پروسه تولید یک رقم جدید بین ۱۰ تا ۱۵ سال و با زحمات و صرف هزینه زیادی انجام می‌گیرد، پیگیری و آسیب شناسی این موضوع توسط دستگاه‌های نظارتی ضروری است.

لزوم توجه بیشتر به کیفیت تکثیر و توزیع بذر برنج

وی با بیان اینکه این بذرها با هزینه‌های زیاد تولید می‌شوند که افزایش کمی و کیفی محصول و مقاومت در برابر کم آبی، ورس، بیماری‌ها و آفات باید از امتیازات کاشت آنها باشد، اظهار کرد: بذرهای اصلاح شده باید دارای بیشترین خلوص ژنتیکی و فیزیکی بوده و دارای قدرت جوانه زنی بالایی نیز باشند.

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان ادامه داد: اگر بذر ارقام اصلاح شده پس از توزیع بین کشاورزان در مراحل مختلف تهیه و کنترل بذر در مزارع تکثیر، انبار، کارخانه و آزمایشگاه‌ها به طور دقیق و صحیح کنترل و نظارت نشود، این ارقام با سایر ارقام مخلوط و خصوصیات ژنتیکی رقم تدریجاً از بین می‌رود.

وی با اشاره به اینکه عدم دسترسی تولیدکنندگان به بذر اصلاح شده نباید باعث معرفی و یا ترویج شتابزده ارقام جدید پرمحصول به کشاورزان شود، اظهار کرد: در بسیاری از موارد بذر دریافتی ناخالصی‌هایی داشته و نظرات کارشناسان با نتایج کشت و کار متفاوت و غیر قابل قیاس با کیفیت ارقام محلی بوده است.

ضرورت دقت عمل در انتخاب پیمانکاران

هوشیار فرد با بیان اینکه در انتخاب پیمانکاران و شرکت‌های خصوصی تکثیر بذر ارقام اصلاح شده باید توجه بیشتری به صلاحیت فنی آنان داشت، اظهار کرد: بعد از گذشت چند وقت بی رغبتی و نارضایتی کشاورز (یا باغدار) از کاشت رقم جدید علیرغم پرداخت پول بیشتر، آشکار و علاوه بر بی اعتمادی مردم به جهاد کشاورزی باعث کاهش شدید سطح کشت یا عدم کاشت آن رقم خواهد شد. انتخاب رقم باید متناسب با شرایط اقلیمی و آفات و بیماری‌های منطقه باشد.

وی در ادامه با اشاره به پایین بودن قیمت ارقام پرمحصول و مشکلات بازاریابی، افزود: به منظور آگاهی از وضعیت چرخه تکثیر بذر باید خلوص ژنتیکی طبقات مختلف بذری ارقام برنج خصوصاً ارقام جدید و اصلاح شده تولیدی مراکز تحقیقاتی، شرکت‌های خصوصی و یا مزارع طرف قرارداد اتحادیه شرکت‌های تعاونی روستایی در کرت های کنترلی بررسی و نیز برای جلوگیری از اختلاط ارقام باید به هر زارع بیشتر از یک رقم بذر برای تکثیر داده نشود.

هوشیار فرد با بیان اینکه وجود بذرهای حاصل از خودگشنی و دگرگشنی ناخواسته و یا اختلاط در بذر اجتناب ناپذیر است، تصریح کرد: از طرف دیگر بوجاری یکی از بخش‌های مهم در مجموعه عملیات فرآوری بذر جهت دستیابی به کیفیت بذرهای ارقام اصلاح شده است، زیرا زمانی که بذرها از مزرعه برداشت می‌شوند، هرگز خالص نیستند.

وی خاطرنشان کرد: اگر چه نقاط ضعف‌ها و نارسایی‌ها بیان شد اما این به معنای این نیست که این حوزه نقاط قوتی ندارد، حمایت از کشت ارقام جدید حمایت از تولید ملی است بنابراین امر کنترل، نظارت و صدور گواهی بذر (یا نهال) در استان مورد تقویت و توجه خاص قرار گیرد.

نگاهی به فعالیت‌های مؤسسه تحقیقات برنج

تأثیر معرفی ارقام مرغوب اصلاح شده برنج در افزایش تولید و اهمیت تلاش محققان و پژوهشگران این عرصه بر کسی پوشیده نیست. در این باره با «مریم حسینی» رئیس مؤسسه تحقیقات برنج کشور که در گیلان مستقر است به گفتگو نشستیم. وی با بیان اینکه مؤسسه تحقیقات برنج کشور به عنوان یک مؤسسه ملی وظیفه اصلاح و معرفی ارقام برنج با توجه به نیاز جامعه را برعهده دارد، گفت: این مؤسسه تاکنون ۵۴ رقم اصلاح شده به جامعه شالیکاری معرفی کرده است مؤسسه تحقیقات برنج تاکنون ۵۴ رقم اصلاح شده به جامعه شالیکاری معرفی کرده است.

وی با بیان اینکه خالص سازی توده‌های محلی برنج برای حفظ خلوص و تولید بذر طبقات مختلف نیز توسط این مؤسسه انجام شده است، افزود: در ضمن بسته‌های به‌زراعی جهت پیش آگاهی، کنترل عوامل خسارت زا، زمان و مقدار مصرف کود، با هدف افزایش تولید در واحد سطح به کارشناسان و کشاورزان ارائه شده است.

حسینی با اشاره به اینکه ارقام معرفی شده در دو گروه پر پتانسیل با کیفیت پخت مناسب و گروه خوش کیفیت با عملکرد متوسط طبقه بندی می‌شوند، ادامه داد: گروه پر پتانسیل عملکردی بین ۷.۵ تا ۹ تن در هکتار داشته و در صورت مدیریت زراعی مناسب در برخی مناطق بالای ۱۰ تن در هکتار عملکرد خواهند داشت.

وی با بیان اینکه کیفیت پخت این ارقام از ارقام خارجی وارداتی بسیار بهتر بوده و به دلیل تحمل بالای بیماری و ارتفاع بوته کوتاه و تحمل در برابر خوابیدگی یا ورس خسارت از در این زمینه متحمل نمی‌شوند، اظهار کرد: کشت این ارقام به افزایش تولید برنج داخلی و کاهش واردات برنج خارجی کمک زیادی خواهد کرد.

حسینی همچنین به گروه ارقام بسیار خوش کیفیت با عملکرد متوسط نیز با هدف جایگزینی ارقام محلی، اصلاح و معرفی نیز اشاره و بیان کرد: کیفیت پخت این گروه مشابه ارقام محلی بوده و به دلیل پا کوتاهی، متحمل به ورس نیز هستند و در باران‌های احتمالی آخر فصل دچار خوابیدگی و خسارت نمی‌شوند. عملکرد این گروه ۵.۵ تا ۶.۵ تن در هکتار است و با توجه به کیفیت پخت بسیار مطلوب علاوه بر افزایش تولید در واحد سطح، موجب افزایش درآمد کشاورزان نیز می‌شود.

وی یادآور شد: باید توجه داشت در شرایط فعلی کشور و لزوم افزایش تولید برنج داخلی، ترویج کشت ارقام اصلاح شده داخلی می‌تواند کشور را تا حد زیادی از اختصاص ارز برای خرید برنج خارجی یاری دهد و بخش زیادی از برنج مورد نیاز در داخل کشور تولید شود.

میزان تولید بذر اصلاح شده در گیلان

حسینی با اشاره به اینکه بذر برنج دارای طبقات مختلف از جمله سوپرالیت، الیت، مادری و گواهی شده است، اظهار کرد: بذری که در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد، در طبقه گواهی شده قرار دارد. مؤسسه تحقیقات برنج کشور تولید طبقات سوپرالیت و الیت را برعهده دارد و سایر طبقات توسط پیمانکاران بخش خصوصی تولید می‌شود. کل تولید بذر گواهی شده حدود ۵ هزار تن است که توسط استان‌های گیلان و مازندران تولید می‌شود. لازم به ذکر است که از این مقدار حدود ۲۵۰۰ تن در استان گیلان تولید و توزیع می‌شود.

طی دو سال اخیر با معرفی ارقام اصلاح شده خوش کیفیت، زودرس با عملکرد بین پنج و نیم تا شش تن، شالیکاران گیلانی استقبال خوبی از این ارقام داشتند و ضریب نفوذ آنها روند صعودی داشته است. حسینی با اعلام این خبر یادآور شد: مهمترین دلیل بالا رفتن سطح زیرکشت ارقام جدید، کیفیت پخت مشابه ارقام محلی، تحمل به ورس و طول دوره رشد کوتاه این ارقام بوده و پیش بینی می‌شود سال زراعی آینده شاهد روند صعودی در کشت ارقام جدید باشیم.

نقش پیمانکاران بخش خصوصی

انتخاب و عملکرد پیمانکاران بخش خصوصی که به توزیع بذرهای اصلاح شده می‌پردازند در جلب رضایت شالیکاران از اهمیت خاصی برخوردار است.

رئیس مؤسسه تحقیقات برنج کشور در ادامه در این باره نیز با بیان اینکه حفظ خلوص و کیفیت بذر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و مؤسسه تحقیقات برنج کشور در زمینه آموزش پیمانکاران معرفی شده با همکاری مؤسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال فعالیت دارد، اظهار کرد: انتخاب پیمانکاران توسط سازمان‌های جهاد کشاورزی انجام می‌شود و مجوز تولید بذر پس از طی مراحل قانونی توسط مؤسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال انجام می‌پذیرد.

وی درباره چگونگی نظارت بر کیفیت و کمیت محصول در شالیزارهایی که به کشت بذر اصلاح شده می‌پردازند نیز گفت: تولید بذر در همه طبقات زیر نظر مؤسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال انجام می‌شود. نظارت در مراحل مختلف تولید بذر توسط مؤسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، انجام و در نهایت بذر بسته بندی شده بر اساس استاندارهای موجود مورد قبول واقع شده و یا رد می‌شوند.

حسینی با بیان اینکه برچسب موجود بر روی بذر نشان دهنده استاندارد بودن بذر محتوی بسته است، افزود: این مؤسسه با همکاری سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها در سال‌های اولیه پس از معرفی ارقام، پایش لازم را در مناطق مختلف انجام می‌دهد. این پایش با هدف ارائه دستورالعمل‌های زراعی به شالیکاران و توصیه‌های لازم طی مراحل مختلف کشت، داشت و برداشت انجام می‌شود.

اهمیت بهره مند شدن از ظرفیت مؤسسه تحقیقات برنج

بی تردید وجود مؤسسه تحقیقات برنج در گیلان ظرفیتی است که می‌تواند در مسیر ارتقای کمی و کیفی تولید برنج در استان و افزایش آگاهی شالیکاران نقش به سزایی داشته باشد.

حسینی در این باره نیز اظهار کرد: مؤسسه تحقیقات برنج کشور یک مؤسسه ملی است که ستاد آن در گیلان واقع شده و معاونت آن در استان مازندران قرار دارد. محققان مختلفی نیز در سراسر استان‌های برنج خیز با این مؤسسه همکاری می‌کنند.

وی ادامه داد: مؤسسه تک محصولی تحقیقات برنج در حال حاضر دارای ۵۰ عضو هیأت علمی و محقق با تخصص‌های مختلف و ۱۵۰ نیروی کارشناس و کارشناس ارشد است. بخش‌های تخصصی مؤسسه شامل اصلاح و تهیه بذر، گیاه پزشکی (آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز)، فنی و مهندسی (آبیاری، ماشین آلات و پس از برداشت)، خاک و آب (فیزیک خاک و شیمی خاک) و خدمات فنی و تحقیقاتی است.

حسینی با اشاره به اینکه محققان این مؤسسه در بخش‌های مختلف برنج فعالیت کرده و هدف بهبود کمیت و کیفیت برنج داخلی است، یاد آور شد: دستورالعمل‌ها و نشریات مرتبط با برنج در تالار ترویج کشاورزی بارگذاری شده که رایگان قابل دریافت است. در ضمن کشاورزان و همه فعالان حوزه برنج می‌توانند با این مؤسسه تماس گرفته و کارشناسان و محققان آماده همه گونه همکاری در زمینه برنج هستند.