«متری شش‌ونیم» گوشه‌ای از زندگی اجتماعی پنهان از چشم مردم را به تصویر کشیده است

ایسنا/خراسان رضوی یک جامعه‌شناس تصریح کرد: اگر بخواهیم یک تقسیم‌بندی از فیلم‌های سینمایی به حیث جنبه اجتماعی آن‌ داشته باشیم، می‌توان فیلم‌های سینمایی داستانی را به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته اول آن دسته از فیلم‌هایی است که به «توصیف» واقعیت اجتماعی می‌پردازد و دسته دوم فیلم‌های سینمایی است که ویژگی اصلی آن ارائه روایتی تبیینی از شکل‌گیری، تداوم یا وقوع یک مساله یا رخداد اجتماعی است.

دکتر حامد بخشی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص نقد فیلم‌ سینمایی «متری شش‌ونیم»، محصول سال ۱۳۹۷، ساخته سعید روستایی اظهار کرد: فیلم‌هایی که به «توصیف» واقعیت اجتماعی می‌پردازد، تلاش می‌کند گوشه‌ای از زندگی اجتماعی را که پنهان از چشم مردم است، نمایش دهد. یک توصیف دقیق و شفاف از زندگی روزمره یا گروه‌های اجتماعی خاص و طبقات اجتماعی که معمولا در انظار عمومی دیده نمی‌شود، آن چیزی است که این دسته از فیلم‌های اجتماعی را ارزشمند می‌کند.

وی افزود: برای مثال فیلم «چند متر مکعب عشق» از این جنبه که توصیف کمتر دیده شده‌ای از زندگی اجتماعی و گروهی مهاجران افغانی در مناطق حاشیه‌ای را نشان می‌داد، یک فیلم اجتماعی قلمداد می‌شد. یا ممکن است فیلم «سعادت آباد» از این نظر که توصیفی از روابط دوستی و فامیلی قشر خاصی از جامعه را نشان می‌داد، یک فیلم اجتماعی توصیفی محسوب شود.

این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: دسته دوم فیلم‌های سینمایی است که ویژگی اصلی آن‌ ارائه روایتی تبیینی از شکل‌گیری، تداوم یا وقوع یک مساله یا رخداد اجتماعی است. این دسته از فیلم‌ها را می‌توانیم فیلم‌های اجتماعی تبیینی بنامیم. آنچه موجب می‌شود این فیلم‌ها را اجتماعی بنامیم، ارائه روایتی از شخصیت‌های فیلم است که این روایت سنخ‌نمای مجموعه بیشتری از افراد شامل گروه، سنخ یا طبقه اجتماعی است که شخصیت فیلم نمایانگر آن است. به عبارت دیگر، روایتی که شخصیت اصلی فیلم را درگیر خود می‌کند، نه یک مساله و روایت شخصی بلکه روایتی است که می‌توان آن را به سایر افراد هم سنخ آن شخصیت در جامعه تعمیم داد.

«متری شش‌ونیم» فیلمی توصیفی است

بخشی ادامه داد: فیلم «متری شش‌و نیم» را بایستی بیشتر جزو فیلم‌های اجتماعی دسته اول(توصیفی) قرار دهیم تا دسته دوم(تبیینی). به خاطر اینکه بخش ارزشمند این فیلم از جنبه اجتماعی تصویر کمتر دیده شده و نزدیک به واقعیتی است که از زیست معتادان کارتن‌خواب و نیز برخی روابط و مسائل میان زندانیان و نیز ماموران پلیس مبارزه با مواد مخدر ارائه می‌دهد. چنین تصویرسازی را در فیلم «چند متر مکعب عشق» نیز داشتیم اما بخش روایی و تبیینی این فیلم که به «چگونه قاچاقچی شدن» قهرمان یا ضد قهرمان فیلم می‌پردزاد(بخش قابل قبول روایت) نکته جدیدی ندارد و بخش دیگر روایت سنخ‌نمای قاچاقچیان مواد مخدر نیست.

وی به تفکیک هر دو بعد توصیفی و تبیینی اجتماعی فیلم پرداخت و عنوان کرد: اولین بخش «وجه توصیف اجتماعی فیلم» است. فیلم متری شیش‌و نیم چند تصویرسازی اجتماعی قابل توجه و ارزشمند دارد؛ یعنی تصویری که ارائه می‌دهد نسبت به فیلم‌های سینمایی ماقبل از خود نکات تازه‌تر یا نزدیک به واقع‌تری دارد. اولین نکته تصویری از زندگی معتادان کارتن‌خواب است که به تنهایی یا بعضا به همراه همسر و فرزندان خود در فضاهای بسیار کوچکی همچون داخل یک لوله سیمانی و با کمترین امکانات زیست، زندگی می‌کنند. فرزندان آن‌ها در چنین فضایی بزرگ می‌شوند؛ بازی می‌کنند و با یک حمله نیروی انتظامی کل این زندگی از هم می‌پاشد و از بین می‌رود. البته به دلیل همین کوله‌بار بسیار سبک زندگی، قابلیت این را دارند که درکوتاه‌ترین زمان و در اولین مکانی که مجددا یافت شود، مکان زندگی خود را دوباره بسازند. فیلم به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه با چنین حداقلی از امکانات حوضی برای بازی بچه‌ها و حمامی برای دوش گرفتن ساخته شده است.

متری شش‌ونیم با تصویر خرده فرهنگ زندان، واقع‌گرایی اجتماعی را توصیف کرده

عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی اضافه کرد: نکته دوم این فیلم تصویری است که از خرده فرهنگ زندان، به ویژه زندانیان مواد مخدر، ارائه می‌دهد؛ چگونه علی‌رغم بازرسی‌ها و کنترل‌ها، وسایل ارتباطی همچون موبایل به داخل بازداشتگاه و زندان راه پیدا می‌کند و مایه امرار معاش برخی از آنان می‌شود. این تصویر نیز با ارائه خلل‌های موجود در کنترل پلیس و زندان، گامی متفاوت و ارزشمند به سوی توصیف واقع‌گرای اجتماعی محسوب می‌شود.

بخشی ادامه داد: نکته سوم در این فیلم تصویری است که از شیوه‌های اخفای مواد مخدر، توزیع و انتقال در داخل و خارج کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد را نشان می‌دهد که از منظر توصیف اجتماعی ارزشمند است. استفاده از بدن انسانی در اخفای مواد مخدر(مورد زن قاچاقچی در ابتدای فیلم) و نیز انتقال مواد مخدر به ژاپن اگرچه روش‌های جدید و نوظهوری نیست اما به مخاطب آگاهی خوبی در خصوص فضای اجتماعی قاچاق مواد مخدر و دشواری‌های کشف آن می‌دهد.

وی گفت: مورد بعدی مد نظر آسیب‌هایی است برای پسران جوان در زندان پیش می‌آید و به اصطلاح فیلم «انباردار»شان می‌کنند که درک اجتماعی مخاطب را از آسیب‌ها و مسائل این بخش از جامعه افزایش می‌دهد.

این جامعه‌شناس ابراز کرد: نکته پنجم تصویری است که از روابط میان افراد پلیس مبارزه با مواد مخدر نشان می‌دهد. اختلافات و تعارضات میان آن‌ها، محدودیت‌ها و مشکلات کاری آن‌ها در خصوص اینکه چگونه خود آن‌ها به سادگی در مظان درگیری در قاچاق مواد مخدر یا همکاری با قاچاقچیان قرار می‌گیرند و اینکه چگونه رقابت‌های کاری در میان آن‌ها کشمکش ایجاد می‌کند. این تصویر نسبت به تصویرهای قبلی که نیروی انتظامی را به صورت ایده‌آل، منسجم و عاری از هر گونه شائبه فساد و سوء‌استفاده از موقعیت نشان می‌داد، یک گام به جلوی جدی در مسیر واقع نمایی اجتماعی است.

بخشی در خصوص تصویری که فیلم از درگیری‌های شخصی ماموران پلیس با معتادان و قاچاقچیان نشان می‌دهد، تصریح می‌کند: هرچند هنوز با واقعیت اجتماعی فاصله دارد اما گامی به جلو و به سمت تصویرنمایی واقع‌نمای اجتماعی است.

عدم استفاده از نام‌های کلیشه‌ای برای معتادان و قاچاقچیان یکی از ویژگی‌های این فیلم است

وی ادامه داد: استفاده از نام‌های متعارف و مبتنی بر واقع معتادان و قاچاقچیان نظیر ناصر، رضا و علی به جای نام‌های مصنوعی و کلیشه‌ای همچون هوشنگ، سامان و اردشیر را نیز باید از ویژگی‌های مثبت این فیلم به‌شمار آورد.

عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: با این حال تصویرسازی درگیری‌های عاطفی قاضی و ماموران با مجازات محکومین چندان نزدیک به واقع نمی‌نماید. افرادی که روزانه مکررا با چنین صحنه‌هایی مواجهه دارند، به اندازه بیننده از این وقایع متاثر نمی‌شوند و برای آن‌ها چنین مسائلی «عادی» شده است اما فیلم این تاثر و همدردی قاضی و پلیس را بزرگ‌نمایی کرده و از واقعیت اجتماعی دور شده است.

بخشی ادامه داد: «عادی‌سازی» مکانیسمی است که ساختار روانی و عاطفی ما برای تحمل مسائل عاطفی پرتکرار ایجاد می‌کند. به همین خاطر یک پزشک بیمارستان نیز به اندازه دیگران از مرگ بیمارانش متاثر نمی‌شود چرا که او روزمره با موارد بسیاری از مرگ بیماران مواجه می‌شود.

وی افزود: همچنین شیوه ملایم رسیدن از مجرمان خرد به مجرم اصلی با تهدید به تشدید مجازات و وعده تخفیف مجازات بدون هیچ اشاره تصویرپردازانه‌ای به اصطلاح «بازجویی‌های فنی» مجرمان، همچنان مخاطب را از واقعیت پس از دستگیری مجرمان مواد مخدر، میزان رعایت حقوق آن‌ها به عنوان یک متهم، دسترسی به وکیل و نظایر آن بی‌نصیب می‌سازد.

این جامعه‌شناس در خصوص وجه تبیین اجتماعی فیلم متری شش‌ونیم تشریح کرد: بخش تبیینی فیلم عمدتا بر محور روایت، روی آوردن ناصر به قاچاق مواد مخدر دور می‌زند. در واقع، روایت فیلم می‌خواهد به این سوال پاسخ دهد که چرا ناصر قاچاقچی شد.

بخشی بیان کرد: کارگردان، روایت قاچاقچی شدن ناصر را از زبان او در سکانس گفت‌وگویش با قاضی مطرح می‌کند. مبتنی بر این روایت، ناصر نیازها و خواسته‌های اولیه‌ای داشته که به دلیل فقر خانواده و خاستگاه او، امکان برآورده شدن‌شان را نداشته است. او هم دوست داشته مثل طبقه متوسط جامعه از برخی تنعم‌های حداقلی و بلکه بیشتر از آن برخوردار باشد. از آنجا که ساختارهای اجتماعی به او امکان برآورده ساختن این نیازها به شیوه «مشروع» را نمی‌داده، او تلاش کرده از شیوه‌های نامشروع(قاچاق) آن‌ها را برآورده سازد.

وی ادامه داد: این روایت هر چند تکراری است اما به میزانی مبتنی بر واقعیت روی آوردن بسیاری قاچاقچیان به قاچاق مواد مخدر است. در جامعه‌شناسی، نظریه کجروی «مرتون» به خوبی چنین روایتی را تبیین می‌کند؛ مبتنی بر نظریه مرتون، جامعه ارزش‌هایی را به افراد معرفی و وسایل و روش‌های مشروع نیل را نیز به آن‌ها اعلام می‌کند.

این جامعه‌شناس اضافه کرد: یکی از ارزش‌های اساسی در جوامع، ثروت و برخورداری از رفاه است. وسیله و روش مشروع نیل به آن نیز کار و استحصال ثروت از طرق مورد قبول جامعه است. زمانی که افراد ارزش‌های اجتماعی را می‌پذیرند اما از نیل به وسایل بی‌نصیب می‌مانند، تلاش می‌کنند برای رسیدن به ارزش‌های مورد قبول جامعه از روش‌ها و وسایل جایگزینی استفاده کنند که مورد قبول جامعه نیست و بدین ترتیب است که کجروی شکل می‌گیرد.

بخشی گفت: این روایت گرچه درست است اما نخ‌نما شده؛ یعنی مکررا در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی تکرار شده است. انتظار می‌رود یک فیلم اجتماعی پرتوهای جدیدی به این روایت بیفکند؛ جزئیات بیشتری به آن اضافه کند و در همین شکل خام عقده‌های کودکی از آن نگذرد.

متری ‌شش‌ونیم علاوه بر علل وقوع مساله اجتماعی به علل استمرار آن نیز می‌پردازد

وی اظهار کرد: فیلم به دنبال این است که در این روایت، علاوه بر «علل وقوع» مساله اجتماعی به «علل استمرار» آن نیز بپردازد. به عبارت دیگر، سوای اینکه عوامل سوق دهنده به «قاچاقچی شدن» ناصر را بیان کند، عللی که موجب شد او «قاچاقچی بماند» را نیز بیان کند. پاسخ فیلم به سوال دوم، یک عبارت مختصر است که در پاسخ به قاضی بیان شد؛ «چشمم سیر نمی‌شد». کارگردان علت ادامه دادن به قاچاق، علی‌رغم رسیدن به ثروت قابل توجه را طمع سیر ناشدنی او می‌داند. در اینجا، تبیین اجتماعی به یک روایت شخصی فرو می‌کاهد.

این جامعه‌شناس عنوان کرد: تبیین اجتماعی تداوم کجروی در افراد، گرفتار شدن آنان در شبکه‌ای از روابط نقشی و ارتباطی است که امکان برون‌رفت دلخواهانه فرد درگیر در این شبکه را به او نمی‌دهد. بعلاوه، فردی که درگیر در این مجموعه رفتارها می‌شود، در او هویتی شکل می‌گیرد که ترک آن دیگر برایش آسان نیست. او یک فضای زندگی و پیشرفتی برای خود می‌سازد که رفتارها و اهدافش را برایش معنی‌دار می‌کند. خارج شدن از قاچاق مواد مخدر، صرفا دست کشیدن از مقداری ثروت بیشتر نیست بلکه ترک هویتی است که برخلاف هویت قبلی همراه با موفقیت، احترام و نفوذ است.

بخشی افزود: همچنین شبکه ارتباطات و روابطی که فرد با دیگران درگیر در این مساله برقرار می‌کند، موجب می‌شود که حتی اگر بخواهد از این شبکه خارج شود، دیگران فشار بیاورند و اجازه ندهند از این شبکه خارج شود. او دیگر صرفا مسئول رفتار خود نیست بلکه مجموعه‌ای از دیگران را نیز مدیریت و یا با آن‌ها همکاری می‌کند.

وی ادامه داد: درگیری در شبکه روابط نقشی و نیازهای متقابل برای چرخه توزیع مواد مخدر، شکل‌گیری یک هویت موفقِ دربردارنده احترام، قدرت و نفوذ به علاوه شبکه دوستان و همراهانی که زندگی حرفه‌ای او را می‌سازند، همگی موجب می‌شود فردی که درگیر در یک حرفه(اعم از مشروع یا نامشروع) شده، در همان کار و بار بماند. او حتی اگر خود بخواهد نیز نخواهد توانست به سادگی از آن بیرون بیاید. به همین خاطر اینکه یک تاجر علی‌رغم ثروت فراوان همچنان در حرفه خود باقی می‌ماند، نیاز یا طمع او به ثروت بیشتر نیست بلکه مجموعه شبکه ارتباطی و معنی‌داری زندگی است که او با این حرفه برای خود ساخته است.

عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: به همین خاطر تبیین تداوم و استمرار قاچاق مواد مخدر توسط قاچاقچی در فیلم روایتی شخصی، ساده و کلیشه‌ای یافته که تنها به کار مشروع‌سازی مجازات و اعدام او آمده است.

انتهای پیام