داستان ایران‌شناسی سخت‌کوش

منوچهر طیاب یکی از با سابقه ترین فیلمسازان مستند ماست که تقریبا در تمامی ساخته هایش به نوعی نگاه به زیست ایرانی از گذشته های دور تا کنون جلوه گری می کند . آثاری که او ساخت سهم عمده ای در شناساندن و معرفی گوشه هاو زوایای ناپیدای فرهنگ و هنر و جغرافیای ایران دارد. اواین نگاه ویژه را از همان اولین ساخته هایش مثل "سفال" و "ریتم "تا آثار اخیرش حفظ کرد حفظ این "راکورد" در ۹۰ مستند ، بیش از پنج دهه طول کشید که خود یک رکورد ستودنی محسوب می شود. پا فشاری او در ادامه این سبک فیلمسازی در حالیکه سینما فی نفسه جذابیت های فوق العاده دیگری هم داشت که می توانست در آن طبع آزمایی کند ، از شناخت عمیق او از این رسانه نشات می گرفت . طیاب تحصیل کرده سینما در خارج کشور بود سالها حضور در مجامع مختلف و درک محضراساتید مختلف این حرفه باعث شده بود که او مصمم شود داشته های فرهنگی ایران را در آثارش بازتاب دهد او سینما را فرصتی برای معرفی و شناساندن فرهنگ وتاریخ ایران می دانست. یک فرصت تاریخی که می توانست با کمک سینما، ظرفیت های فرهنگی کشور را نمایش دهد.

خودش دراین باره مشخصه فیلم‌هایش گفته است:" "من اعتقادی به سینمای داستانی ایران ندارم . به هر حال ما دارای یک سابقه و فرهنگ کهن هستیم و گنجینه ای را در اختیار داریم که دیگران ندارند. امروز جهان تشنه آشنایی است و این دهکده کوچک جهانی واقعیت دارد و در خارج از ایران می بینیم که چقدر به ایران علاقه مندند . سینما و تلویزیون زبانی جهانی اند و سینما زبان خاص خود را پیدا کرده و در واقع انسان به زبان مشترکی دست یافته که زبان تصویر است . ماجرای فرهنگ جریانی یک سویه نیست ،مثل سنگ نیست بلکه مثل آب است ، سیال است و جاری و تنها رابطه صحیح بادیگران رابطه فرهنگی است ".

همین نگاه بود که فیلم‌هایش را کاملا خاص کرده بود . نگاه جستجوگر، ذهن پویا ، و خستگی ناپذیری ذاتی اش از او فیلمسازی ساخته بود که یکسره به دنبال "کمتر دیده ها" و "کمتر گفته شده ها" می رفت و اینها چیزهایی نبود که در سینمای داستان گو، مفرح، سطحی نگر ، پرهیاهو و بی دغدغه جاری "این سالها" و "آن سالها" بشود آنها را یافت. اینها دلایل محکمی بود که فیلمساز ما را بر آن داشت راه خودش را برود و اسیر سینمایی که در همه جا دیده می شد ، نشود. غلبه براین وسوسه حقیقتا از یک اراده آهنین و البته یک ذهن هوشمند بر می آمد که طیاب نشان داد هر دو را دارا بود . نگاه او به فیلم مستند مانند یک برگه از سندی بود که قرار بود در پرونده تاریخ بایگانی شود. بنابراین برایش مهم بود که این سند به بهترین شکل ممکن " ثبت " شود. معتقد بود ثبت سند و حفظ آن در زمانه ای که همه چیزبه ناچار زیرچرخ دنده های "تحول" و "تغییر"در حال خرد شدن و ازمیان رفتن است ، راهکاری برای بقای آن در حافظه تاریخی است. یک " امکان " و" روزنه" برای رفتن به گذشته ای که شتاب آلود و پر دریغ در حال محو شدن و از دست رفتن است ، طیاب معتقد بود این موقعیت خاص و یگانه را می توان با شعبده فیلم مستند نامیرا کرد همچنان که بسیاری از فرهنگهای از یاد رفته را در آثارش مانا کرد.

همین استواری وسماجت در ادامه راه بود که باعث می شد دیگران نگاه ستایش آمیزی به او داشته باشند. یار قدیمی اش، خسرو سینایی در مراسم بزرگداشتش به این خصلت طیاب اشاره کرده وگفته بود : طیاب سابقه سینمایی‌اش بسیار بیشتر از من بود و ۵۰ سال طول کشید تا من خودم را قانع کردم سینما جز یک ابزار نیست و این ابزار را هر کسی با ذهنیت خود از آن بهره می گیرد. کسی دوست دارد آرتیست شود، کسی دوست دارد جنجال به راه بیندازد و کسی هم دوست دارد آن را در خدمت ارتقای فرهنگ جامعه به خدمت بگیرد، طیاب اینگونه بود. اگر به کارنامه سینمایی طیاب نگاه کنید، همه آثارش درباره ایران است، او سعی کرد ریزه فرهنگ‌های گمشده ایران را نجات دهد.

طیاب ایرانشناسی سخت کوش بود که به گواه انبوه آثار متفاوتی که از او به به جامانده ، مسیری طولانی ، فرساینده وجانکاه را برای معرفی " ایران بزرگ و ناشناخته" طی کرد. این موضوعی است که بیشتر کسانی که با او همکاری داشته به آن اشاره می کنند.

اسعد نقش بندی که سابقه همکاری با وی را دارد در این باره می گوید : استاد منوچهر طیاب از ویژه انسان های این عصر است . هنرمندی است مستقل و چند وجهی، از پنجاه سال پیش کار تحقیق، نگارش و ترجمه وساخت فیلم مستند را شروع می کند و حاصل یک عمر فعالیت ساخت بیش از ۹۰ اثرمستند است که بیشتر آن ها با موضوعاتی در ارتباط با فرهنگ و جغرافیای ایران زمین است و اکنون بر بلندای تجارب این سال ها هنوز تحقیق می کند و می نویسد و فیلم می سازد و فیلمساز مؤلفی است که تمام مراحل آن از طرح و نگارش فیلمنامه تا ساخت فیلم و تدوین آن همه حاصل ذهن حساس و دقیق ایشان نسبت به دنیای اطرافش است . برای مثال وقتی می خواهد در مورد کویر ایران فیلمی بسازد ، پنج سال وقت خود را صرف تحقیق درباره آن می کند . اکثر کتاب های ایرانی و خارجی را در ایران و اروپا مطالعه می کند خصوصا آنهایی که را که به موضوع کویر مربوط می شود . مقالات مختلف را جمع آوری می کند و چندین سال هم به گوشه و کنار کویر مرکزی و کویر لوت می رود ، با اهالی بومی به گفت و گومی نشیند ، با دوستان محقق گپ و گفت می زند و اطلاعات کافی در این زمینه جمع آوری می کند . مطالعات گسترده است از معماری تا جانورشناسی تا کیهان شناسی تا توجه به سنت ها و هنرهای دستی و مسئله آب در زندگی کویرنشینان. اگر چه همه این موضوعات در فیلم نمی آید با وجود این در کلیه زمینه ها به جمع آوری اطلاعات دست می زند . اصالت دارد و فیلمش را برای ذائقه جشنواره یا مسابقه نمی سازد . اهل هیاهو وتبلیغات هم نیست و مهم برایش کارش است و توجهی به حواشی سینما ندارد.

سالهاست که می نویسد و دست به قلم است و در هر فرصتی دست به نگارش می زند. در کنار ساخت فیلم های اخیرش کتاب منتشر می کند . کتاب هایش شبیه سفرنامه هستند ولی نمی شود گفت فقط سفرنامه اند زیرا بسیار مطالب با بیانی شیرین اززبان او در این کتاب ها هست و مکمل فیلم هایی است که ساخته . آخرین کتابش حاصل ۴۹سال سفرهایی است که به خلیج فارس و کرانه های دریای عمان داشته بنام دریای پارس .

بناهای صفوی ، چهل ستون، جنگ خروس، خیمه شب بازی ، رفیق ناباب، زنار حرفه ها، کاریکاتور، عالی قاپو، مسجد جامع، مسجد شیخ لطف الله، ، هشت بهشت ، از کران تا کران، ایران سرزمین ادیان، معماری ایلخانی، معماری تیموری، معماری سلجوقی، دروازه ملکوت ، سرامیک ، خط ، پروژه جم و... برخی از آثار این مستند ساز هستند او در طول عمرش تنها یک فیلم کوتاه داستان گو ساخت او که متولد سال ۱۳۱۶ بود دانش آموخته رشته معماری در دانشگاه فنی وین و فارغ‌التحصیل کارگردانی سینما و تلویزیون از دانشکده سینمایی آکادمی دولتی موسیقی و هنرهای نمایشی اتریش بود طیاب کار مستند سازی را از سال ۱۳۴۱ آغاز کرد وبعدها توانست به عنوان یکی از مطرح ترین مستند سازان کشور آوازه ای به هم رساند.

او تحقیق و پژوهش را جزیی جدا نشدنی از مستند می دانست و معتقد بود باید این پژوهشها تبدیل به "کتاب" و " عکس" تبدیل شوند تا قابلیت استفاده بیشتربرای دیگران را هم داشته باشند. با مرگ او در شهریور امسال ، یکی از استوانه های مهم فیلمسازی مستند ایران چهره در نقاب خاک کشید.فیلمسازی که همه دغدغه اش ثبت فرهنگ وهنر ایران برای تاریخ و آینده بود...

۲۴۱۲۴۱