چرا 'توهین به مقدسات' در فرانسه جرم نیست؟

چرا 'توهین به مقدسات' در فرانسه جرم نیست؟

• یوسف رضا
• روزنامه‌نگار

۸ ساعت پیش

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

بزرگداشت قربانیان حمله به دفتر مجله فکاهی شارلی‌ابدو ۲۰۱۶ میلادی

در فرانسه، نقد دین و حتی توهین به مقدسات ممنوع نیست اما توهین به پیروان یک دین جرم است. بحث درباره مفهوم "کُفرگویی" یا توهین به مقدسات که ۱۳۰ سال پیش در فرانسه با تصویب قانون "آزادی مطبوعات" مختومه اعلام شده بود، در سال‌های اخیر بار دیگر مطرح شده و بازتاب جهانی نیز داشته است. به‌ویژه پس از انتشار کاریکاتورهای پیامبر اسلام و قتل کاریکاتوریست‌ها و خبرنگاران مجله "شارلی‌ابدو".

پاییز امسال، امانوئل مکرون، رئيس‌جمهوری فرانسه، در واکنش به قتل یک معلم مدرسه که این کاریکاتورها را در کلاس آموزش آزادی بیان به شاگردانش نشان داده بود، گفت: "کفرگویی در فرانسه بخشی از حق آزادی وجدان است". اظهاراتی که خشم بسیاری از مسلمانان را برانگیخت و به بحث در این باره دامن زده است.

کفرگویی چیست؟

واژه blasphemia در لاتین یا βλασφημία در یونانی کهن به معنی توهین کردن یا افترا زدن به یک شخص است. در طول تاریخ اما این واژه بار مذهبی به خود گرفت و به توهین به خدا یا خدایان تعبیر شد. و در زبان فارسی به "توهین به مقدسات یا کفرگویی یا تکفیر" ترجمه شده است.

در تورات آمده: "نام مرا برای مقاصد شریرانه بر زبان میاور، زیرا من، خداوند، خدای شما، هرکس كه نام مرا بیهوده بر زبان بیاورد مجازات خواهم کرد." و مجازات مرگ است: "هر که اسم یهوه [خدا] را کفر گوید هر آینه کشته شود. تمامی جماعت او را البته سنگسار کنند."

مبلغانی چون پولس و متفکرانی چون ترتولیان که از جمله نخستین نظریه‌پردازان مسیحیت بودند، بر پایه همین نگاه کفرگویی را تعریف می‌کنند و البته بسط می‌دهند. آنها نه تنها مسیحیانی را که از خدا و پیامبر او بدگویی کنند گناهکار می‌دانند بلکه "پاگانیست‌ها" یعنی بت‌پرستان و کسانی را که به خدای واحد باور ندارند، کافر می‌خوانند. آنها یهودیان را نیز از این دست می‌دانند چرا که با به صلیب کشیدن مسیح "با کشتن جسم او، به خدا توهین کردند".

بیشتر بخوانید:

• شارلی ابدو دوباره کاریکاتورهای مناقشه‌برانگیز پیامبر اسلام را منتشر کرد
• شارلی ابدو در آلمان هم منتشر می‌شود
• خشونت در مالمو سوئد به دنبال آتش زدن قرآن توسط یک گروه‌ راست افراطی
• مجله طنز فرانسوی 'حضرت محمد' را سردبیر شماره بعد خود اعلام کرد
• دفتر نشریه فکاهی فرانسوی به آتش کشیده شد

با وجود این، در قرون آغازین مسیحیت، اشد مجازات، یعنی اعدام برای کفرگو، رایج نبود. همانطور که آنتونی فُنوُی، استاد دانشگاه لورن در فرانسه و متخصص الهیات مسیحی، می‌گوید این قدرت سیاسی است که به‌نام دین "این گناه را چون اهرم سرکوب" به‌کار می‌گیرد: "جرم توهین به مقدسات برای تضمین قدرت و جایگاه پادشاهان در نظر گرفته شد. در فرانسه، همواره رابطه‌ی مستقیم وجود داشت بین کفرگویی و اهانت به ذات اقدس ملوکانه. در واقع، کفرگو را به این دلیل مستحق تنبیه می‌دانستند و بعضاً اعدام می‌کردند که رفتار او مشروعیت الهی پادشاه را زیر سوال می‌برد."

و دقیقاً به این دلیل هم هست که جمهوری‌خواهان فرانسوی، در قرن نوزدهم، جرم توهین به مقدسات را از قوانین کشور حذف می‌کنند: "کفرگویی در درجه اول مساله‌ای سیاسی بود و نه مذهبی. جرم‌انگاری از کفر گویی به منظور تشویق یا تایید توهین به مقدسات صورت نگرفت. هدف این بود که این امکان را از حاکمان بگیرد و به آنها اجازه ندهد که از قوانین مذهبی سوء استفاده و به‌نام دین مخالفان را سرکوب کنند."

قانون در فرانسه چه می‌گوید؟

فرانسه نخستین کشوری است که کفر گویی و توهین به مقدسات را از فهرست جرائم حذف کرد. در سال ۱۸۸۱، یک رشته قوانین جدید به تصویب مجلس رسید که قانون "آزادی مطبوعات" از آن جمله بود. بحث پیرامون این قانون و تعریف محدودیت‌های آزادی بیان نمایندگان را بر آن داشت که جرم "اهانت به اصول اخلاقی یا مذهبی" را که در قانون سال ۱۸۱۹ تعریف شده بود، ملغی کنند. قانونی که بر اساس آن، متفکران و نویسندگان بسیاری از جمله فلوبر و بودلر مورد پیگرد قانونی قرار گرفته بودند.

اکثر نمایندگان این قانون را خلاف بند ۱۰ اعلامیۀ حقوق بشر و شهروند سال ۱۷۸۹ می‌دانستند. در این بند که به اصل "آزادی وجدان" نیز معروف است، آمده است: "هیچ‌کس را نمی‌توان به خاطر بیان باورهایش، حتی باورهای دینی‌، تعقیب و توبیخ کرد، مگر آنکه این کار [بیان عقاید] نظم عمومیِ برآمده از قانون را برهم زند."

ژرژ کلمانسو، سیاستمدار برجسته فرانسوی که در آن سال‌ها نماینده مجلس بود، در خطابه‌ای تاریخی با بیان اینکه "خداوند از خود دفاع می‌کند و نیازمند دفاع نمایندگان مجلس نیست" خواست که کفر گویی از فهرست جرایم حذف شود. به گفته آنتونی فُنوُی "در واقع آنچه کلمانسو می‌گوید این است که نباید آزادی وجدان را محدود کرد زیرا حکومت این حق را ندارد که خود را در جایگاه خدا بداند و کفرگو را تنبیه کند."

نمایندگان با تصویب قانون "آزادی مطبوعات" دامنه‌ی آزادی بیان را محدود به عقاید دینی ندانستند و عملاً حق "آزادی وجدان" را تضمین کردند. به این ترتیب، از سال ۱۸۸۱ تاکنون در فرانسه می‌توان باورهای مذهبی داشت یا نداشت، می‌توان دین را تبلیغ یا رد کرد، همانطور که می‌توان مراجع و مبانی دینی را به نقد و سخره گرفت و حتی به مقدسات توهین کرد.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

تظاهرات در لاهور پاکستان در اعتراض به سخنان رئیس جمهوری فراسنه

محدودیت‌های آزادی بیان کدامند؟

با وجود این، آزادی بیان حد و مرزی دارد که از قرن نوزدهم تا امروز تعیین و تکمیل شده است. نخست، همانطور که در بند ۱۱ اعلامیۀ حقوق بشر و شهروند آمده است "هر شهروندی می‌تواند آزادانه سخن بگوید و بنویسد و منتشر کند ولی باید مسئولیت سوء استفاده از این آزادی را که قانون مشخص می‌کند، بر عهده گیرد." دیگر اینکه توهین و افترا، ترغیب به نفرت و خشونت، و اعمال تبعیض به دلیل وابسته بودن یا وابسته نبودن به یک نژاد، قوم، ملیت، جنسیت، یا دین جرم محسوب می‌شود. این جرایم در بندهای ۲۴ و ۲۹ "قانون مطبوعات" تعریف شده‌اند.

به بیان دیگر، هرچند قوانین فرانسه توهین به مقدسات را ممنوع نمی‌داند، توهین به پیروان یک دین را جرم تلقی می‌کند. و هرچند شهروندان آزاد هستند که هر چه می‌خواهند بگویند و بنویسند، آنها مسئول گفتار و مطالب خود نیز هستند و باید در برابر قانون پاسخگو باشند.

توهین به دین یا توهین به دیندار؟

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

اعتراض گروهی از مسلمانان در ایتالیا به بازنشر کاریکاتورهای پیامبر اسلام در فرانسه

در طول این سال‌ها، دستگاه قضایی فرانسه در چند دادرسی مشهور به تفسیر این جرایم پرداخته است. برای نمونه، در دهه ۸۰ میلادی "اتحاد برای مبارزه با نژادپرستی و دفاع از هویت مسیحی و فرانسوی" که به تفکرات راست افراطی نزدیک است، از فیلم‌های "درود بر مریم مقدس" به کارگردانی ژان‌لوک گودار و "آخرین وسوسه‌‌ی مسیح" اثر مارتین اسکورسیزی به اتهام توهین به مسیحیان به دادگاه شکایت کرد. در هر دو مورد دادگاه، با رد اتهامات، توضیح داد که توهین یا به سخره گرفتن نمادها یا مقدسات یک دین لزوماً به معنای توهین به پیروانِ آن دین نیست.

بررسی سه پرونده قضایی در قرن اخیر می‌تواند به روشن‌تر شدن مساله کمک کند. نخست، اظهارات جنجالی میشل ولبک. این نویسنده مشهور فرانسوی در سال ۲۰۰۲ در سخنانی گفت که از ادیان متنفر است و به نظر او "احمقانه‌ترین دین اسلام است". به گفته دادستان این سخنان چه به طنز بیان شده باشند چه نقد تند ادیان محسوب شوند، در دامنه‌ی آزادی بیان تعریف می‌شوند و در نتیجه خلاف قانون نیستند.

دومین نمونه، پرونده شکایت علیه مجله فکاهی شارلی‌ابدو در سال ۲۰۰۶ است. دادگاه تصمیم مسئولان مجله به بازنشر کاریکاتورهای پیامبر اسلام را عاری "از هرگونه خواست عمدی برای توهین به مسلمانان" خواند و نتیجه گرفت که آنها "از حد مجاز آزادی بیان" فراتر نرفته‌اند، هرچند برخی از این کاریکاتورها، از جمله چهره‌ی پیامبر با عمامه‌ای به شکل بمب، ممکن است احساسات مسلمانان را جریحه‌دار کند.

نمونه سوم، پرونده اریک زمور، چهره رسانه‌ای است که در سال ۲۰۱۹، مسلمانان فرانسه را "استعمارگران جدید" خوانده و مدعی شده بود که "مهاجرت و اسلام مشکلات [فرانسه] را دو چندان کرده‌اند". در این مورد، دادگاه وی را به جرم "توهین و ترغیب به نفرت" به پرداخت ۱۰ هزار یورو جریمه نقدی محکوم کرد.