جستجوی گم‌شده‌ها در ویترین «حقیقت»/ ناگفته‌هایی که «مستند» شد

خبرگزاری مهر-گروه هنر-نیوشا روزبان: یکی از نکات مثبت سینمای مستند این است که به راحتی می‌توان به سخت‌ترین سوژه‌ها دست پیدا کرد و با تحقیق و برنامه مناسب یک اثر ماندگار و متفاوت را جلوی دوربین برد، با توجه به ذات این نوع از سینما تنوع در تولید فیلم‌ها بسیار بالا است و همین مساله سبب می‌شود تا علاقه‌مندان بیشتری به این نوع از سینما جذب شوند و از تماشای مستندهایی با موضوع‌های مختلف لذت ببرند.

پیش از این و در سلسله گزارش‌های «یک دهه با خاطرات سینماحقیقت» تعدادی از مستندهای خاطره‌ساز دوره‌های پنجم و ششم در آستانه دهه ۹۰، هفتم و هشتم در نیمه نخست و نهم و دهم در میانه این دهه را مرور کردیم.

دوره یازدهم و دوازدهم جشنواره «سینماحقیقت» از جمله دوره‌های متفاوت و جذاب این جشنواره به شمار می‌رود، دوره‌هایی که تنوع موضوع در بخش‌های مختلف آن به چشم می‌خورد و پاسخگوی سلیقه‌های مختلف در سینمای مستند بود. مستندهایی که به جد می‌توان گفت برای اولین بار به آنها پرداخته شده بود و همین اولین بارها سبب شد تا علاقه مندان به سینمای مستند مشتاق دیدن این فیلم‌ها شوند.

تنوع سوژه‌ها در این دو دوره هم مشهود بود؛ از روایت زندگی همسر امام خمینی (ره) گرفته تا داستان گم شدن یک دختر و تلاشش برای یافتن خانواده، ماجرای ترورهایی قبل و بعد از انقلاب اسلامی تا جستجو در دریاچه‌ای اسرارآمیز برای یافتن رمز و رازهای گم‌شده. همین تنوع در آثار شرکت کننده، سبب استقبال قابل توجهی از سوی مخاطبان و ثبت خاطراتی ماندگار برای مستنددوستان شد.

۱۳۹۶) جشنواره یازدهم «سینماحقیقت»

از میان فیلم‌های مستند رنگارنگ راه‌یافته و اکران‌شده در دوره یازدهم جشنواره «سینماحقیقت» به فیلم‌هایی چون «بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق‌کریمی، «ترور سرچشمه» به کارگردانی محمدحسین مهدویان، «در جستجوی فریده» به کارگردانی کوروش عطائی و آزاده موسوی، «زنانی با گوشواره‌های باروتی» به کارگردانی رضا فرهمند و «رزم آرا: یک دوسیه مسکوت» به کارگردانی احسان عمادی خواهیم پرداخت؛ مشتی نمونه خروار از مستندهای جذاب به نمایش درآمده در این دوره از جشنواره.

بانو قدس ایران / مصطفی رزاق‌کریمی

مصطفی رزاق کریمی در دهمین جشنواره «سینماحقیقت» با فیلم مستند «بانو قدس ایران» حضور پیدا کرد، مستندی متفاوت با محوریت شخصیتی که تا امروز سوژه مستند دیگری نشده بود، در واقع «بانو قدس ایران» روایتی است دست اول از زندگی بانو خدیجه ثقفی، اشرافزاده‌ای متشخص که فارغ از تجربه‌های مرفه کودکی و نوجوانی، ۶۰ سال زندگی در کنار مردی طوفانی را تجربه کرد و تا به آخر همراهش بود، مردی که انقلاب اسلامی ایران رقم زد: امام خمینی (ره).

یکی از نکات جالب این مستند، این است که کارگردان با مصاحبه با فرزندان بانو خدیجه ثقفی و امام خمینی (ره) این بانوی بزرگ را به مخاطبان معرفی کرده است. در این مستند به نکات مختلفی از ازدواج تا زندگی با رهبر انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داده و با توجه به اینکه تقریباً فرزندان و نوه‌ها، برای اولین بار جلوی دوربین قرار گرفته بود، مخاطب را جذب و با خود همراه کرد. در واقع این مستندساز اولین فیلمسازی است که به اندرونی بیت امام (ره) یافته و به گفته کارگردان همین مساله بار سنگینی را به دوش وی گذاشته بود. نکته دیگر این است که رزاق کریمی بر این امر تاکید کرده است که برای ساخت «بانو قدس ایران» خود را سانسور نکرده و هیچ سانسوری از بیرون به این فیلم اعمال نشده است.

«بانو قدس ایران» توسط «عروج فیلم» ساخته شده است، این مستند سینمایی در بخش مسابقه ملی یازدهمین دوره جشنواره «سینماحقیقت» قرار داشت اما بنا به دلایلی این مستند در میدان رقابت این جشنواره قرار نگرفت.

فیلم مستند «بانو قدس ایران» حتی قرار بود به عنوان فیلم افتتاحیه یازدهمین دوره جشنواره «سینما حقیقت» نمایش داده شود با این حال این فیلم در روز افتتاحیه از جشنواره کنار گذاشته شد و محمدمهدی طباطبایی نژاد دبیر جشنواره اعلام کرد که این اتفاق به درخواست موسسه «عروج» تهیه کننده فیلم بوده است.

از همان ابتدا قرار بود تا این مستند در سینماهای کشور اکران شود که این مساله چندین بار به تعویق افتاده است و تا امروز نیز در انتظار تصمیم‌گیری صاحبان برای اکران عمومی هستیم. البته غلامعلی اصغریان مدیرعامل موسسه «عروج فیلم» به تازگی اعلام کرده است که این مستند قرار بود روی پرده سینماها برود، اما به دلیل شیوع ویروس کرونا اکران به تعویق افتاده است.

این مستند جایزه ویژه هیات داوران را در بخش جایزه شهید آوینی دریافت کرده است.

ترور سرچشمه / محمدحسین مهدویان

«ترور سرچشمه» نام فیلمی است که محمدحسین مهدویان با آن در این دوره از جشنواره «سینماحقیقت» حضور پیدا کرد، این کارگردان پیش از این با مستند «آخرین روزهای زمستان» در این جشنواره حضور داشته است، «ترور سرچشمه» نیز مانند دیگر آثار این کارگردان درباره وقایع و اتفاقاتی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران رخ داده است، در واقع این کارگردان در این دوره به سراغ یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های تروریستی می‌رود، داستانی که درباره شهادت شهید بهشتی و ۷۲ تن از نمایندگان مجلس، مسئولان درجه یک کشور و وزرا است که توسط سازمان مجاهدین خلق ترور شده‌اند..

یکی از نکات جالب این مستند این است که مصاحبه شوندگان در یک اتاق روبروی یک تلویزیون می‌نشینند و با کارگردان فیلم گفتگو می‌کنند، کسانی که افراد سرشناس و سیاستمدار نبوده و بی شک حرف‌های جدیدی از این واقعه را برای اولین بار جلوی دوربین روایت می‌کنند.

در واقع یک میز بازجویی به همراه دستگاه قدیمی ضبط صدا و میکروفن‌هایش و البته پرونده‌هایی که روی یکدیگر تلنبار شده‌اند، در میانه اتاق جایگاهی برای مصاحبه شونده‌ها فراهم کرده بود که این خود فضای متفاوتی را هم برای مصاحبه شونده و هم برای مخاطب فراهم کرد.

همچنین در این مستند به شهید بهشتی و تفکرات وی اشاره شده است، کسی که او را به دلیل نظرات متفاوتی که داشت «آخوند روشنفکر» خطاب می‌کردند و سرانجام هم قربانی تندروی گروهی کج فهم شد.

در جستجوی فریده / کوروش عطائی و آزاده موسوی

یکی دیگر از مستندهایی که در لیست متفاوت‌ترین فیلم‌های دهه ۹۰ قرار گرفته است، فیلم مستند «در جستجوی فریده» به کارگردانی کوروش عطایی و آزاده موسوی است، این مستند درباره زنی به نام فریده است که ۴۰ سال پیش در حرم امام رضا (ع) رها شده و بعد از انتقال به شیرخوارگاه توسط زوجی هلندی به فرزندی گرفته شده و به هلند می‌رود. فریده بعد از سال‌ها تصمیم می‌گیرد تا خانواده واقعی خود را در ایران پیدا کند، به ایران می‌آید و با سه خانواده‌ای که مدعی هستند خانواده واقعی او هستند ملاقات می‌کند.

در واقع این ۲ کارگردان از طریق خبری که در روزنامه منتشر شده بود با قصه فریده آشنا شدند و بعد از ارتباط برقرار کردن با یک خبرنگار هلندی، توانستند فریده را پیدا کرده و با او برای پیدا کردن خانواده‌اش در ایران همراه شوند، مساله جالب این است که هیچکدام از کارگردانان فیلم نمی‌دانستند قرار است آخر داستان چگونه پیش رود، این ۲ کارگردان برای اولین بار همراه با شخصیت داستان با اتفاقات پیش رو مواجه شده که این مساله خود برای مخاطب بسیار جذاب بود.

با توجه به استقبالی که از این مستند شد، این فیلم به عنوان اولین فیلم مستند، نماینده ایران در مراسم اسکار ۲۰۲۰ انتخاب شد.

لازم به یادآوری است که این مستند توانست تندیس «هنر و تجربه» این دوره از جشنواره «سینماحقیقت» را دریافت کند.

زنانی با گوشواره‌های باروتی / رضا فرهمند

«زنانی با گوشواره‌های باروتی» به کارگردانی رضا فرهمند مستندی با موضوعیت داعش است، شخصیت اصلی این فیلم یک خبرنگار عراقی به نام نور است، در بخشی از خلاصه داستان این فیلم آمده است: «نور، ژورنالیست جنگ است. با همه مخاطره‌ها و فشارهای اجتماعی که برای حضورش در جنگ با داعش وجود دارد مصرانه مبارزه می‌کند.»

نور به عنوان یک خبرنگار جنگ، مشغول تهیه گزارش از نبرد با داعش بود و همین مساله سبب می‌شود تا با زنان داعشی و غیرداعشی آشنا شود. در ابتدا نام این مستند «خوشبخت بودم که متنفر نشدم» بود که در نهایت کارگردان نام فیلم را به «زنانی با گوشواره‌های باروتی» تغییر داد. البته این را باید بگوییم که این کارگردان زمانی برای ساخت این مستند به عراق سفر می‌کند که جنگ در این کشور به پایان رسیده بود. یکی دیگر از نکات جالب این فیلم این بود که در ابتدا قرار بود شخصیت اصلی داستان یک خبرنگار مرد با نام «سید مرتضی» باشد اما در نهایت این کارگردان به سراغ یک خبرنگار زن رفت و برای ساخت این مستند با او همراه شد.

این اثر مستند توانست نظرات مثبت بسیاری را به خود جلب کند و می‌توان آن را یکی از مهمترین مستندهای سال ۱۳۹۶ دانست، مستندی که زوایای متفاوتی را از نبرد با داعش به تصویر کشیده است.

رضا فرهمند پیش از این مستندهای بسیاری را تولید کرده بود که از این بین می‌توان به «آزادی»، «برسوک»، «آسمان از نگاه شمس» اشاره کرد.

«زنانی با گوشواره‌های باروتی» علاوه بر موفقیت‌هایی که در جشنواره‌های داخلی داشت در جشنواره‌های خارجی نیز مورد استقبال قرار گرفته بود. این فیلم مستند در یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» تندیس بهترین فیلم مستند در بخش ملی و بهترین فیلم مستند بلند در بخش جایزه شهید آوینی را از یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» دریافت کرد.

رزم آرا: یک دوسیه مسکوت / احسان عمادی

«رزم آرا: یک دوسیه مسکوت» به کارگردای احسان عمادی نیز جزو مستندهای قابل توجه در یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» بود، این مستند به قتل مرموز سپهبد حاجی‌علی رزم‌آرا می‌پردازد و عوامل موثر در ترور او و چهره‌های دخیل در این رویداد را بررسی می‌کند. رزم آرا در واقع نخست وزیر دوره پهلوی بود که تنها چند ما بعد از نخست وزیری ترور شد.

کارگردان این فیلم مستند، در مصاحبه ایی اعلام کرده بود که در ابتدا وجه معمایی و جذابیت جنایی پرونده مد نظر بود، بخش زیادی از آنچه در فیلم به عنوان تصویر بازیگران سیاسی در پرونده رزم‌آرا مشاهده می‌کنید، پیش از ساخت در ذهن خود ما هم وجود نداشت. آنچه را مخاطب در طول تماشای فیلم تجربه می‌کند خود ما چند برابر شدیدتر در مراحل ساخت و تحقیق تجربه کردیم. هرچه تحقیقات پیش می‌رفت بیشتر متوجه می‌شدیم در آن ماجرایی معمایی و پلیسی چقدر حرف‌های ناگفته وجود دارد. البته ناگفته‌هایی که ما حتی آن‌ها را کشف هم نکردیم!

این فیلم سینمایی در سال ۹۸ روی پرده سینمای «هنر و تجربه» رفت و با استقبال خوبی از سوی مخاطبان همراه شد.

«رزم آرا: یک دوسیه مسکوت» در یازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» توانست جایزه ویژه هیات داوران بخش جایزه شهید آوینی را از آن خود کند.

۱۳۹۷) جشنواره دوازدهم «سینماحقیقت»

از میان فیلم‌های دوره دوازدهم جشنواره «سینماحقیقت» هم مستندهای «پدر طالقانی» به کارگردانی محمدعلی محمددوست، «اسرار دریاچه» به کارگردانی آرمین ایثاریان، «مهین» به کارگردانی محمدحسین حیدری، «بهارستان، خانه ملت» به کارگردانی بابک بهداد و «خانه‌ای برای تو» به کارگردانی مهدی بخشی‌مقدم را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

پدر طالقانی / محمدعلی محمددوست

«پدر طالقانی» به کارگردانی محمدعلی محمددوست در دوازدهمین دوره جشنواره «سینماحقیقت» روی پرده رفت. این فیلم به بیان زندگی و مبارزات آیت‌الله سیدمحمود طالقانی از بدو تولد تا رحلت وی می‌پردازد. کارگردان این فیلم ۵ سال زمان برای ساخت این مستند صرف کرد. محمددوست در طول تحقیق برای ساخت «پدر طالقانی» به حدود ۴ هزار سند دست پیدا کرده که برخی از آن‌ها دیده نشده بود، این کارگردان برای ساخت این مستند با ۷۰ نفر از کسانی که از نزدیک آیت الله طالقانی را می‌شناختند و همچنین افرادی از جناح‌های مختلف مصاحبه‌هایی انجام داده است.

علاوه بر نسخه سینمایی این پروژه، یک مستند ۵ قسمتی نیز از این مستند ساخته شده بود که در تلویزیون پخش شد.

یکی از نکات جالب این مستند این است که جرقه و ایده ساخت این مستند از پیدا کردن کتاب اسناد ساواک درباره آیت الله طالقانی زده شده است.

اسرار دریاچه / آرمین ایثاریان

«اسرار دریاچه» به کارگردانی آرمین ایثاریان یکی دیگر از مستندهای جذاب در دوازدهمین دوره جشنواره «سینماحقیقت» بود که به بخشی از تاریخ ایران می‌پردازد. اگر می‌خواهید بدانید که این مستند درباره چه چیز است باید گفت که در منطقه باستانی تخت سلیمان با بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت که در استان آذربایجان غربی قرار دارد، دریاچه‌ای عمیق با داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری درباره گنج‌های سلسله‌های مختلف تاریخی هست که به خاطر سمی بودن آب آن و قرارگیری در ارتفاع، تاکنون دست‌نیافتنی بوده و هیچکس به اعماق آن نرسیده بود. این فیلم اکتشافی و پژوهشی به معرفی منطقه باستانی تخت سلیمان و مراحل اکتشاف اعماق تاریک و رمزآلود دریاچه تخت سلیمان می‌پردازد.

این فیلم به دلیل داستان و موضوع متفاوت و معماگونه‌ای که دارد، مخاطب را با خود همراه می‌کند تا بتواند به برخی از سوال‌ها جواب دهد.

البته این را باید بگوییم که به غیر از «اسرار دریاچه» پنج فیلم دیگر نیز با این موضوع ساخته شده است، کارگردان این مستند معتقد بود که در پنج مستند قبلی، تنها به جنبه‌های مردم‌شناسی و اسطوره‌ای منطقه و همچنین معرفی منطقه باستانی تخت سلیمان پرداخته شده است و هیچکدام از این فیلم‌ها، رویکرد پژوهشی و علمی برای اکتشاف اعماق دریاچه تخت سلیمان نداشته‌اند؛ موضوعی که فیلم اسرار دریاچه بر اساس آن طراحی شده است.

یکی از سختی‌های کار برای تولید این مستند، مسموم بودن آب دریاچه به گاز آرسنیک بود، گروه تصویربرداری بعد از بررسی منطقه و نقشه برداری ۳ بعدی از دریاچه، تصمیم می‌گیرند که به اعماق این دریاچه بروند، این گروه به عمق‌های مختلفی از دریاچه رفته و در طول این کار تعدادی از غواصان دچار حادثه شدند. به همین دلیل برای اینکه بتوانند به عمق بیشتری از دریاچه دست پیدا کنند، یک دستگاه کوچک زیردریایی از کانادا خریده تا بتوانند از اعمال این دریاچه فیلمبرداری کنند.

کارگردان این مستند مدعی است که تمام اطلاعاتی که امروز درباره دریاچه وجود دارد، نتیجه آن چیزی است که آن‌ها کشف و به سازمان میراث‌فرهنگی اعلام کرده‌اند.

«اسرار دریاچه» توانست در دوازدهمین دوره جشنواره تندیس بهترین پژوهشگر و تندیس بهترین فیلمبرداری، را دریافت کند.

مهین / محمدحسین حیدری

اگر به مستندهای جنایی علاقه دارید، حتماً باید مستند «مهین» را ببینید، یک مستند با موضوع جنایی که داستان اولین قاتل زنجیره ایی زن ایران است، مهین قدیری با پرسه در اطراف زیارتگاه‌های قزوین، زنان مسنی را که در دست و سر و گردن شان زیورآلات طلا داشتند شناسایی و به ‏بهانه رساندن شان به خانه، آن‌ها را سوار رنوی زردش می‌کرد و بعد آن‌ها را با آبمیوه مسموم و خفه شان ‏می کرد.

کارگردان این پروژه برای جذابیت بیشتر، بخش‌هایی از فیلم را بازسازی کرد تا بتواند بیشتر مخاطب را با خود همراه کند.

در واقع محمدحسین حیدری سال ۸۸ در قزوین دانشجو بود و موضوع قتل‌های مهین قدیری در این شهر پررنگ شده بود و از این طریق با قتل‌ها آشنا شده بود.

جالب این است که حیدری ۵ سوژه از قاتل‌های زنجیره‌ای را در ذهن داشت که یکی از آنها مربوط به مهین قدیری می‌شود، این کارگردان به دنبال جریان مجید سالک محمودی، محمد بیجه و خفاش شب بود، اما در نهایت با توجه به آشنایی بیشتری که با قتل‌های مهین داشت، تصمیم گرفت مستند خود را درباره این قاتل زنجیره‌ای جلوی دوربین ببرد.

یکی از نکات جالب این مستند این بود که در تولید این مستند سیر تبدیل شدن یک انسان به یک قاتل زنجیره‌ای را به تصویر کشیده است.

این مستند در بخش مسابقه ملی دوازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» با دیگر آثار به رقابت پرداخت.

بهارستان، خانه ملت / بابک بهداد

«بهارستان، خانه ملت» به کارگردانی بابک بهداد از دیگر مستندهای این دوره از جشنواره «سینماحقیقت» بود که مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.

این مستند به تاریخ جغرافیای سیاسی منطقه بهارستان که شامل باغ بهارستان، باغ نگارستان و باغ نظمیه، عمارت مسعودیه، مسجد و ساختمان سپهسالار، ساختمان ملیجک و بخش اصلی وقایع میدان بهارستان می‌پردازد.

از دیگر موارد جذاب این مستند می‌توان به شکل‌گیری انقلاب مشروطه، تاسیس مجلس و اختصاص و خرید ساختمان سپهسالار برای ساختمان مجلس ملی ایران اشاره کرد.

خانه‌ای برای تو / مهدی بخشی‌مقدم

«خانه‌ای برای تو» به کارگردانی مهدی بخشی مقدم با حضور در بخش مسابقه ملی توانست مورد توجه مخاطبان قرار گیرد، این مستند درباره داوود، جوان ۳۰ ساله‌ای اهل یکی از روستاهای اطراف گیلان است که کمتر از یک سال از ازدواجش می‌گذرد، او در شغلش دچار ورشکستگی شده و همزمان متوجه می‌شود که به سرطان پیشرفته‌ای دچار شده است. او در این شرایط برای زندگی‌اش تصمیمات جدیدی می‌گیرد.

این مستند قرار بود در ابتدا مستندی پر از امید باشد، فیلمساز با روند درمان و زندگی شخصیت داوود همراه باشد، حتی در مقطعی سوژه کاملاً بهبود پیدا می‌کند، اما در نهایت با مرگ سوژه داستان مواجه می‌شویم، به همین دلیل است که کارگردان و تهیه کننده فیلم تصمیم گرفتند تا این مستند را با مرگ آغاز کنند.