فرهنگ دیجیتال و مساله «عدالت»؛ نمایشگاه مجازی کتاب را قدر بنهیم

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه – مرتضی بریری*: اگر به فرهنگ‌نامه‌های پسامدرنیسم مراجعه کنید، با مدخلی تحت عنوان «Endism» مواجه خواهید شد که در فارسی می‌توان از آن با مفهوم «پایان گرایی» یاد کرد. گرایش‌های پایان‌گرایانه در قرن بیستم در محورهای گوناگونی خود را نشان داده‌اند؛ نظریه‌های مربوط به پایان جنگ سرد و پس از آن، فروپاشی کمونیسم، جملگی ذیل این گرایش قرار می‌گیرند.

اما می‌توان این نظریه‌های پایان‌گرایی را متاثر از اندیشه ژان فرانسوا لیوتار، متفکر مشهور فرانسوی دانست، آنگاه که از «فروپاشی کلان روایت‌ها» سخن می‌گوید. این فیلسوف، کلان روایت را مولفه‌ای می‌داند که ادعای کشف و آشکاره‌گی تمام مولفه‌های ممکن در جهان را دارد؛ کلان روایت‌هایی که دیگر هویت خود را از دست داده‌اند. این وضعیت، «پسامدرن» تعبیر می‌شود و اصولا بهترین تعریف برای «پست مدرنیسم» همین شکسته‌شدن یا شکستن کلان روایت‌هاست.

هرچند که مباحث لیوتار در پایان دهه ۷۰ میلادی ارائه شدند، اما چه بخواهیم و چه نخواهیم شیوع بیماری کرونا دیگربار مسئله‌ای به نام فروپاشی یا شکسته‌شدن کلان روایت‌ها را زنده کرده است. کرونا فعلا عنصری کنش‌گر در زندگی ما انسان‌ها بوده و نظم نوینی را بر ما تحمیل کرده است؛ نظمی که البته شاید بسیار پیشتر به آن نیاز داشتیم. دلایل این نیاز مفصل است و در این مجال مختصر نمی‌گنجد. اما یکی از خصلت‌های این نظم نوین، مسئله جسم‌زدایی است که از یکسو با مفهوم شکستن کلان روایت‌ها و از سوی دیگر با مولفه‌ای به نام فرهنگ دیجیتالی مرتبط است. فرهنگ دیجیتالی، پس از پیشرفت‌های تکنولوژیک و شکل‌گیری انقلاب دیجیتالی خود را نشان داد و علی‌رغم تمام حرف و حدیث‌ها پیرامون آن، اتفاقا، فرهنگی ذاتا دموکرات است.

تکنولوژی در ذات خود همیشه این آمادگی را دارد که به عنوان یک استعاره، نمونه، الگو یا نماد به خدمت گرفته شود و این خاصیت، عصر جسم‌زدایی‌شده را خلق می‌کند. انقلاب تکنولوژیک و گذر از عصر آنالوگ به عصر دیجیتال دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای را در روابط انسان‌ها و گروه‌های انسانی در سطح جهان ایجاد کرد. امری که ما پیشتر، از پذیرفتن آن سرباز می‌زدیم؛ اما اکنون، کرونا نشان داد که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید این وجه از زندگی جدید را بپذیریم؛ این پذیرفتن ایجابی باید سال‌ها پیش صورت می‌گرفت.

بازار کتابی به وسعت ایران

اکنون بیش از سه دهه است که راه‌حل معضلات صنعت نشر ایران را در برپایی بازارهای مقطعی کتاب دیده‌اند. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بزرگترین و مهم‌ترین این بازارهاست. نمایشگاهی که آنقدر در صنعت نشر ایران اهمیت پیدا کرد تا خواه ناخواه بدل به یک کلان روایت شد.

این بازار، محدود به تهران بود و هموطنان سایر استان‌ها به سختی می‌توانستند در آن حضور پیدا کنند. ضمن این‌که برگزاری آن هزینه‌های کلانی را نیز بر نهادهای فرهنگی کشور تحمیل می‌کرد. هرچندکه بعدها نمایشگاه‌های استانی کتاب و طرح‌های فروش فصلی کتاب نیز به عنوان راهکارهایی برای حل مشکلات نمایشگاه کتاب تهران به کار گرفته شد، اما تاکنون اصلی‌ترین معضل صنعت نشر ایران، یعنی همان عدم وجود ساختار و نظامی مناسب جهت توزیع کتاب در سراسر کشور، رفع نشده است.

مسئله دسترسی به کالایی با نام «کتاب» در اکثر نقاط ایران مطرح است و هموطنان ساکن در بسیاری از مناطق مرزی کشورمان که اتفاقا بسیار هم کتابخوان هستند، از دسترسی به این کالای فرهنگی محرومند. همچنین نابسامانی‌های مالی که سال‌هاست مردم این مناطق به آن گرفتارند، آنها را از سفر به مراکز استان‌ها یا تهران محروم کرده است. این مسائل نشان‌دهنده آن است که باید در زمینه صنعت نشر از شیوه‌های سنتی تبادل اقتصادی و خرید و فروش، به شیوه‌های مدرن گذار کنیم.

کرونا اکنون ضرورت این امر را به همه ما ثابت کرده است. صنعت نشر ایران باید سال‌ها پیش برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را تجربه می‌کرد، اما چنین نشد و حال بر حسب ضرورت است که این تجربه را از سر می‌گذراند. صرف برگزاری این نمایشگاه خود، یک موفقیت است و باید از آن پاسداری کرد.

همچنین ضرورت دارد پس از اتمام نمایشگاه مجازی کتاب تهران، نظریه‌پردازان عرصه فرهنگ و دست‌اندرکاران روی تمام وجوه این نمایشگاه مطالعه کرده تا نقاط ضعف و قوت آن را بررسی کنند؛ چنین کاری به برگزاری هرچه بهتر دوره های بعدی این رویداد فرهنگی کمک خواهد کرد. همچنین برگزاری این نمایشگاه به ما فرصتی خواهد داد تا به اصلاح ساختار نمایشگاه فیزیکی کتاب نیز بیندیشیم. نمایشگاه مجازی کتاب باید ساحت اسطوره‌گون نمایشگاه فیزیکی کتاب را به چالش بکشد و شاید اصلا بدل به راهکاری شود برای این‌که نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران جایگاه واقعی خود را پیدا کند و هویت نمایشگاهی‌اش بیش از پیش برجسته شود.

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اکنون یک رویداد بزرگ فرهنگی است و مورد توجه مجامع فرهنگی جهان قرار دارد، اما نباید راه‌حل تمام مشکلاتمان را در این نمایشگاه ببینیم. باید عرصه‌ها و زمینه‌های جدید را تجربه کنیم. فراموش نکنیم که اگر کرونا در صورت فعلی‌اش رفع شود قطعا در آینده در صورت‌های دیگری خواهد آمد؛ مهم این است که ما برای مقابله با آن مجهز و مسلح باشیم. پس باید تجربه برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را قدر بنهیم و از آن برای آینده، کمال استفاده را ببریم.

*کارشناس حوزه ارتباطات، فرهنگ و حقوق