جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ/زمین سوخته‌ای که بر جای ماند

به گزارش خبرنگار مهر، پرویز قاسمی رایزن فرهنگی ایران در قرقیزستان در چهل و یکمین قسمت از یادداشت‌های غیراداری خود تحلیل دیگری از جنگ قره‌باغ را ارائه داده است. او در سی‌ونهمین یادداشت نیز درباره جنگ قره‌باغ نوشته بود که از این نشانی قابل مطالعه است. یادداشت ۴۱ را در ادامه بخوانید:

جنگ دوم قره باغ همچنان یکی از مهمترین مباحث و خبرهای روز منطقه است. این جنگ و تبعات آن برای منطقه ما آنقدر مهم بوده و هست که توجه بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران داخلی را در عین نیم نگاهی جدی و همزمان به نتیجه و سرنوشت نهایی انتخابات آمریکا و کارزار ترامپ – بایدن بر سر شبهات و تقلب در این انتخابات – به خود جلب کرده است.

جنگ دوم قره‌باغ که از ۶ مهر ۹۹ با حمله ارمنستان آغاز شده بود؛ بلافاصله با ضدحمله آذربایجان جهت دفاع از اراضی خود؛ پیشروی‌های گسترده ارتش این کشور و بازپس گیری مناطق از دست رفته در طول سال‌های گذشته پاسخ داده شد. این جنگ ۴۴ روزه در تاریخ ۱۸ آبان ۹۹ با فتح شوشا دومین شهر مهم قره‌باغ توسط ارتش جمهوری آذربایجان به نقطه کلیدی و تعیین کننده رسید. با فتح شوشا در ۱۵ کیلومتری خان کندی مرکزقره‌باغ حدود ۲۰ هزار سرباز ارمنی (بنا به اعتراف نخست وزیر ارمنستان) در محاصره سربازان آذربایجان قرار گرفتند.

آذری‌ها در طول روزهای منتهی به تصرف شوشا فتوحات گسترده‌ای را به‌دست آورده و روزبه‌روز به نقطه طلایی یعنی شوشا و خانکندی مرکز قره‌باغ نزدیک می‌شدند. خود الهام علی‌یف رئیس جمهور آذربایجان اطلاع رسانی تحولات جنگ و فتوحات میدانی آن را با مراجعه به مردم کشورش برعهده داشت. فیضولی؛ جبرئیل؛ زنگیلان؛ قوبادلی؛ خوجاوند؛ چندین قصبه و ارتفاعات مهم و استراتژیک و نیز بیش از ۳۰۰ روستا در طول کمتر از ۴۰ روز توسط ارتش آذربایجان از اشغال آزاد شدند و تحولات میدانی جنگ قره باغ همانگونه پیش می‌رفت که کارشناس و مفسر برجسته اوکراینی در تحلیل‌های دقیق و مورد توجه روزهای جنگ پیش بینی کرده بود.

ارتش آذربایجان بسرعت به سمت مرکز قره‌باغ در حال پیشروی بود و هر کارشناس منصفی می‌توانست پیش‌بینی کند که اگر اتفاق غیرمترقبه‌ای رخ ندهد، آذری‌ها ظرف چند روز دیگر کلیه اراضی خود را از اشغال آزاد خواهند کرد. روزهای ۷ و ۸ نوامبر ۲۰۲۰ فرا رسید. در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی خبرها؛ گزارش‌ها و تصاویر ضد و نقیضی از تصرف شوشا توسط نیروهای آذری و همزمان فرار ساکنان ارمنی خانکندی منتشر می‌شد. در حالیکه هنوز صحت و سقم این گزارش‌ها محل تردید بود؛ در تاریخ ۸ نوامبر اعلام شد الهام علی‌یف رئیس جمهور آذربایجان به‌طور زنده با مردم کشورش سخنرانی کرده و خبر مهم و مسرت بخشی را اعلام خواهد کرد.

محلی هم که برای اعلام رسمی این خبر انتخاب و اعلام شده بود از اتفاق و تحولی بزرگ حکایت می‌کرد. بیشتر حدس و گمان‌ها و گمانه‌زنی‌ها حول محور شوشا بود و مردم بی‌صبرانه منتظر دریافت این خبر از منابع رسمی بودند. زمان سخنرانی و اعلام خبر چند ساعت به تاخیر افتاد. نهایتاً رئیس جمهور آذربایجان همچون مراجعات قبلی با لباس نظامی از خیابان شهیدان باکو (شهیدلر خیابانی) سخنرانی خود را آغاز کرد و بطور رسمی و پیروزمندانه خبر آزادی شهر شوشا را به مردم کشورش و جهانیان اعلام کرد.

حرکات و سکنات الهام در بخش‌هایی از این سخنرانی و چند سخنرانی قبلی‌اش خود جداگانه قابل تامل و بحث است. آن روز در سراسر جمهوری آذربایجان جشن و شور و سرور بود. اتقاقی بسیار مهم و تعیین کننده در جنگ شکل گرفته بود. بازپس‌گیری شوشا برای آذری‌ها دستاورد بسیار مهم و چشمگیری بود؛ آذری‌هایی که تا پیش از آن و در طول بیش از ۲۰ سال گذشته حتی فتح یک تپه برایشان تقریباً دست نایافتنی بنظر می‌رسید. این فتح و پیروزی همان اندازه که برای آذربایجان دستاوردی چشمگیر و اتفاقی تاریخی بود؛ برای ارامنه نیز بسیار خسران و غمبار بود. بعدها نخست وزیر ارمنستان اعلام کرد دوبار برای بازپس‌گیری شوشا ضدحمله کرده‌اند که در هر دوبار نیروهای ارمنی شکست خورده‌اند. البته این را هم گفت که در ضد حمله دوم حتی نیروهای ارمنی موفق شده بودند وارد شهر شوند ولی نهایتاً نتوانستند کنترل آن را در دست خود نگه دارند.

با فتح شوشا نیروهای ارتش آذربایجان روحیه مضاعفی گرفته و بنا به برخی گزارش‌ها حتی تا دو کیلومتری خانکندی مرکز قره‌باغ نیز پیش رفتند. خانکندی در آستانه سقوط قرار گرفته بود. فردای آن روز ارتش آذربایجان فتوحات درخشان دیگری را در سایر محورهای جنگ و بخصوص در مسیر دالان راهبردی لاچین به‌دست آورد. ارتفاعات استراتژیک درمنطقه خوجاوند و روستاهایی درمنطقه کلبجر و خوجالی و شوشا نیز آزاد شدند. تعداد روستاهای آزادشده در فردای روز تسخیر شوشا به بیش از ۸۰ می‌رسید. در گرماگرم خبرهای فتح شوشا و دستاوردهای چشمگیر میدانی آذری‌ها و جشن و سرور و پایکوبی‌هایشان در خیابان‌های باکو و دیگر شهرهای آذربایجان؛ روسیه و پوتین‌اش نیز بیکار ننشسته بودند.

بامداد روز ۱۰ نوامبر وقتی همه تازه از خواب بیدار شدند و نگاهشان به صفحات شبکه‌های اجتماعی افتاد خبرها و اتفاقات مهمی را در ارتباط با جنگ قره‌باغ دیدند: امضای توافقنامه سه جانبه بین رئیس جمهور روسیه؛ نخست وزیر ارمنستان و رئیس جمهور آذربایجان. این توافقنامه طی کنفرانسی ویدئویی به امضا رسیده بود در حالیکه پاشینیان در یک طرف این امضا حضور نداشته و جداگانه پای امضای آن نشسته بود. تظاهرات و درگیری ایروان را فراگرفته بود.

مردم خشمگین و ناراحت از مغلوب شدن کشورشان در جنگ و امضای بیان‌نامه تسلیم به خیابان‌ها ریخته و علیه پاشینیان شعار می‌دادند و استعفای او را خواستار بودند. در طرف دیگر میدان نیز مارش پیروزی به گوش می‌رسید. آذری‌ها خود را پیروز میدان می‌دیدند و خوشحال بودند که بالاخره پس از سال‌ها توانسته‌اند بخش اعظمی از اراضی خود را با جنگ؛ نه با مذاکره و وعده‌های بی‌حاصل گروه مینسک بازپس گیرند. در توافقنامه سه جانبه امضا شده ارمنستان متعهد شده بود بر اساس جدول زمانی پیش‌بینی شده بقیه اراضی آذربایجان را تا اول دسامبر تخلیه و به آذربایجان بازپس بدهد.

با امضای توافقنامه سه جانبه برای پایان دادن به جنگ قره‌باغ و اجرایی شدن آن از ۲۰ آبان ۱۳۹۹؛ نیکول پاشینیان توانست هزاران سرباز ارمنی را از محاصره خارج کرده و جلوی فتح قریب الوقوع خان کندی و نابودی بقیه ماشین جنگی ارمنستان و… را بگیرد و با ایجاد کریدور لاچین؛ سربازان ارمنی و ماشین نظامی ارمنستان را به راحتی از تیررس نیروهای آذربایجان خارج و به خاک ارمنستان انتقال دهد.

این توافقنامه نکات بسیاری برای گفتن و بررسی و تجزیه و تحلیل دارد. روسیه جای پای خود را با این توافقنامه در قفقاز تثبیت کرد. آذری‌ها از هر لحاظ حساب شده کار کردند؛ هم از لحاظ مدیریت جنگ و بهانه ندادن و عدم ایجاد حساسیت برخی کشورها همچون روسیه و حتی ایران؛ هم از لحاظ توافق‌شان با پایان جنگ و استقبال از پیشنهاد پوتین و هم از لحاظ دیپلماسی فعال و چندجانبه همزمان با جنگ. و البته زمان وقوع جنگ هم به‌خاطر درگیر شدن آمریکا در مسائل داخلی و انتخاباتی خود کاملاً به نفع آذربایجان بود.

اینگونه تداعی می‌شد که گویا آذری‌ها به‌نوعی با روسیه برای تداوم جنگ تا فتح شوشا توافق کرده بودند و بر همین اساس روس‌ها هیچ دخالتی تا اینجای کار نداشتند و البته گویا روسیه از دیگر طرف می‌خواست یک گوشمالی هم به ارامنه و پاشینیانشان دهد تا زیاد به سمت غربی‌ها سوق پیدا نکنند. این میان ترکیه نیز از این میدان دستاوردی برای خود بدست آورد. آنکارا با دیپلماسی و نقش آفرینی فعالانه در جنگ دوم قره‌باغ هم فضای میدانی و روانی و افکار عمومی آذربایجان را با خود همراه کرد و هم برای تدام حضور نظامی و اقتصادی‌اش در منطقه خیز و گام محکم‌تری برداشت.

دو روز پیش یعنی ۳۰ آبان ارامنه، شهر آقدام را طبق جدول زمانی تخلیه کرده و به آذری‌ها تحویل دادند. البته آنچه تحویل دادند چیزی جز زمین سوخته نبود. آنها هر آنچه را که بود، آتش زده و نابود کرده بودند: ازخانه‌های مسکونی و اماکن گرفته تا درختان و تیرهای برق و همه زیرساخت‌های موجود و محیط زیست را. خبرگزاری‌های خارجی از جمله یورونیوز با تهیه گزارشی ویدئویی؛ از این شهر به عنوان شهر ارواح و هیروشیمای قفقاز نام بردند.

الهام علی‌یف رئیس جمهور آذربایجان از مناطق و شهرهای آزادشده جبرئیل و فیضولی در نوار مرزی ایران بازدید کرد. آنچه در کادرهای تلویزیونی از این شهرها نمایش داده می‌شد و خود رئیس جمهور آذربایجان هم شخصاً گزارش داد تخریب و نابودی کل منطقه و محیط زیست آن بود. امروز جمهوری آذربایجان در اقدامی دیپلماتیک نمایندگان سازمان‌های خارجی مقیم و وابسته‌های نظامی را به منطقه برد تا از نزدیک عمق خرابی‌های به بار آمده توسط ارامنه را از نزدیک و با چشمان خود ببینند.

طبق جدول زمانی توافق شده ارامنه تا سه روزدیگر یعنی تا ۶ آذر باید منطقه کلبجر و تا اول دسامبر (۱۱ آذر) نیز منطقه راهبردی لاچین را تخلیه کرده و به آذربایجان پس دهند.

همه تحولات منطقه قره‌باغ با دقت از سوی ناظران سیاسی و بین المللی و بویژه قدرت‌های منطقه‌ای یعنی ایران، روسیه و ترکیه با دقت رصد و ارزیابی می‌شود. برخی کشورهای فرامنطقه‌ای نیز یک چشمشان به اینجاست، از جمله فرانسه که یکی از اعضای گروه مینسک است و البته بخاطر اقلیت ارمنی آن کشور و لابی و نفوذ قدرتمندی که دارند؛ بی طرف در این مناقشه نیست و تلاش‌هایی را در حمایت از ارمنستان در قالب هاای مختلف انجام داده و می‌دهد.

آینده این منطقه همچنان آبستن تحولات دیگریست. نمی‌دانم شاید میدان و عرصه جدیدی برای تقابل ترکیه و روسیه و یا ترکیه و ایران یا ایران و اسرائیل و… گشوده شود. هرچه هست جمهوری آذربایجان فعلاً تا اینجای کار توانسته بخش اعظمی از اراضی خود را از اشغال آزاد کند، ولی آینده سیاسی ارامنه قره‌باغ و کیفیت حضور روسیه دراین منطقه که فعلاً به‌صورت گسترده و در قالب نیروهای حافظ صلح حاضر شده و بر آتش بس نظارت دارند محل مباحثات و گمانه زنی‌های مختلف است.

چند روز پس از امضای توافق سه جانبه و در حالیکه صلح‌بانان روسی با امکانات و تجهیزات بیشتری - فراتر از آنچه پیش‌بینی می‌شد – در قره‌باغ مستقر شده‌اند و بندهای توافقنامه از جمله تبادل اجساد کشته‌شدگان، تخلیه تدریجی برخی مناطق اشغالی توسط ارامنه (تا اینجا آقدام کاملاً تخلیه شده و مناطق کلبجرولاجین نیز در مرحله بعدی قرار دارند) در حال اجراست. دولتمردان آذری نیز تدابیر و اقداماتی را برای دردست گرفتن و اداره مناطق جدیداً آزادشده آغاز کرده‌اند، از انتصاب مدیران برخی واحدهای اجرایی برای این مناطق گرفته تا کاشت درخت و نهال در فیضولی و جبرئیل و بردن دیپلمات‌های خارجی به این مناطق برای نشان دادن عمق جنایت‌ها و تخریب‌های صورت گرفته توسط ارامنه و نهایتاً سفر الهام علی‌یف و همسرش به فیضولی و چبرئل و حاشیه‌هایی که به همراه داشت.

تحولات قره‌باغ و جنگ آذربایجان و ارمنستان در جمهوری‌های آسیای مرکزی نیز با دقت رصد می‌شود و این تحولات و اخبار آن بطور گسترده در برخی مطبوعات و سایت‌ها و خبرگزاری‌های قرقیزستان بازتاب پیدا می‌کند. اقلیت آذری و ارمنی در این کشورها نسبت به آنچه در منطقه می‌گذرد بی‌تفاوت نیستند و خودشان در مراکز و انجمن‌هایی که دارند حمایت و همبستگی خود را با مردم کشورشان در این دوره سخت جنگ ابراز می‌دارند.

البته در قرقیزستان تعداد اقلیت ارمنی در مقایسه با آذری‌ها بسیار ناچیز است. بر اساس گزارش منابع رسمی موجود، تعداد آذری‌های ساکن و مقیم در قرقیزستان ۱۸ هزار و تعداد جمعیت ارامنه هم ۸۰۰-۷۰۰ نفر برآورد می‌شود. البته واکنش‌ها از سوی اقلیت ارمنی و آذری مقیم در قرقیزستان نسبت به اتفاقات جنگ دوم قره‌باغ متفاوت از واکنش‌هایی بود که در برخی کشورهای دیگر از جمله در لهستان و روسیه و اوکراین شاهد بودیم. اقلیت آذری بیشکک بر اساس آنچه در شبکه‌های اجتماعی اعلام شده بود مراسمی را در یکی از رستوران‌های بیشکک برای یادبود شهدای جنگ قره‌باغ برگزار کرده است. انشاالله در یادداشت‌های بعدی بیشتر به مقوله اقوام و اقلیت‌های قومی در قرقیزستان از جمله به جمعیت آذری‌ها و ارمنی‌های این کشور و مراکز و انجمن‌های وابسته به آنها و فعالیت‌هایشان خواهم پرداخت.

قاسمی- بیشکک

۱۳۹۹/۰۹/۰۲