درباره هاتف اصفهانی

عرصه وسیع عرفان از دیرباز خاستگاه مناسبی برای شاعران و نویسندگان فارسی زبان بوده است، چنانچه مضامین عرفانی در بسیاری‌ از موارد منشأ به وجود آمدن شعر و نثر فارسی بوده‌اند و برجسته‌ترین آثار ادبی‌ در پرتو عرفان به منصه ظهور رسیده‌اند. افزون بر این، اندیشه‌های عرفانی نزد مسلمانان طریقه وصول به‌ حقیقت‌ مطلق‌ بوده اسـت. از سوی دیگر، اشعار غنایی در ادب فارسی با بهره‌گیری‌ از اصطلاحات‌ عرفانی، همواره در سطحی دیگر از معنای خود، حامل تجارب و معارف صوفیانه‌ای است که‌ این‌ حوزه‌ از ادبیات را به مجرایی برای تفکر درباره حقیقت و راه‌های وصـول بـه آن مبدل‌ می‌سازند.(۱)

بازتاب عرفان در عرصه شعر و به ویژه در حوزه غنایی آن، نه تنها می‌تواند تصویرگر حالات و مقامات عرفانی و شـور و جذبه عاشقانه در سیر و سلوک عارفان باشد، بلکه می‌تواند بیانگر مضامین‌ مهم و مـوضوعات حیاتی باشد که در عرصه تفکر عرفانی برای والاترین شکل زیست‌ انسانی‌ ارایه شده‌اند؛ بنابراین، طبیعی اسـت که شـاعران در دوره‌های مختلف با بهره‌گیری از ذوق خویش، رسالت‌ بازتاب‌ تجربه شور و هیجان خاص عرفانی را در شعر خود بـه عهده بگیرند. از جمله‌ شاعران‌ دوره بازگشت که‌ در این زمینه خوش درخـشید، هـاتف اصفهانی است که مشربی عارفانه داشـت. بسیاری از پژوهشگران ادب‌ فـارسی‌ بر این اعتقادند که وی بـا بـرداشت از سرچشمه‌های‌ روحانی‌، اندیشه‌های‌ بلند عارفانه‌ای‌ را که عرفا و بزرگان گذشته مطرح کرده بودند به زبانی ساده و روان و دلنشین بیان کرده اسـت. اگرچه شـاهکار جاوید و بی‌نظیر و مـنحصر بـه فرد هاتف اصفهانی، تـرجیع‌بند پنـج‌بندی‌ معروف اوست که وی را در میان شاعران فارسی زبان، صاحب‌نام کرده است اما غزلیات عارفانه و عـاشقانه او نیز، هم از نظر اسلوب کلام و صحت ترکیب الفاظ و هم از نظر معانی‌ و مضامین لطیف، توجه صاحبان ذوق و ادب ‌دوستان را به خود جلب کرده و او را در میان شاعران عصر خود برجسته کرده است.  (۲)

نگاهی به احوال و آثار هاتف اصفهانی

سید احمد حسینی متخلص به هاتف در نیمه نخست سده ۱۲ هجری در اصفهان چشم به جهان گشود و در آن شهر به تحصیل ریاضی، طب و حکمت پرداخت. تحصیلات خود را نزد میرزا محمد نصیر اصفهانی فراگرفت و در شعر نیز از مشتاق به عنوان‌ راهنما و استاد خود بـهره‌مند شـد. او در حلقه درس میرزا محمد نصیر و مشتاق با افرادی چون صباحی، آذر و صهبا، ‌آشنایی‌ یافت و دوستی و رفاقتی تمام حاصل کرد. نکته‌ای که درباره شخصیت این شـاعر بـاید به‌ آن‌ اشاره داشت، ایـن اسـت که برخی معتقدند، او هرگز به مدح پادشاهان زمان روی نکرده‌ است. به گفته صاحبان تذکره‌ها، سید احمد هاتف به هر ۲ زبان فارسی و عربی شعر می‌سروده است. در دیوان اشعاری که از او باقی مانده است، نزدیک به ۲‌ هزار بیت و شامل ترجیع‌بند، غزل، قصیده، قـطعه و ربـاعی وجود دارد. دیوان هاتف اصفهانی نخستین بار در با چاپ سنگی و با قطع کوچک در تهران به طبع رسیده است‌. (۳)

سبک شعری

در غزل پیرو سعدی و حافظ بود و بیشترین غزلیات خود را به تقلید از آن‌ها سروده است. ترجیع‌بند هاتف از بهترین نمونه‌های ترجیع‌بند ادبیات فارسی است که موضوع «وحدت میان ادیان» به بهترین و زیباترین شکل در آن مطرح شده است. این نگاه وحدت‌نگر هاتف به ادیان آسمانی با رویکردی عرفانی به مسأله وحدت ذات یا توحید صورت گرفته است که بهترین نمونه آن را می‌توان در تفاسیر عارفانه از آیات قرآن کریم که به مبحث «وحدت ادیان» در آن‌ها اشاره شده است، یافت. شعر او از لحاظ واژگان، تعابیر و تصاویر، لطیف و غنایی است و تناسب و هماهنگی آشکاری در سـراسر بندهای آن مشاهده می‌شود. زبان شاعر از اصطلاحات بیش از اندازه عرفانی مشحون نیست و تنها به‌ کاربرد اصطلاحات مورد نیاز و تعبیرات مـأنوس و آشنای عرفانی بسنده کرده است. وزن شعر و ترکیب موسیقایی آن نیز گوش‌نواز و زیـبا انـتخاب شـده و میزان پویایی و ایستایی هر بند با معنا و مفهوم آن‌ بند متناسب در نظر گرفته شده است. در نهایت از نظر برخی ادیبان، حسن تأثیر و شهرت اشعار هاتف بیشتر به دلیل قالب متناسب و زبـان شـعری اوسـت که وسیله‌ای برای‌ القای‌ معانی‌ عمیق و انسانی شده است.

هاتف اصفهانی و بازگشت بـه مفهوم عشق در غزل سبک عراقی

بدیهی است که میان شعر فارسی و عرفان از دیـرباز ارتباطی‌ دوسویه‌ وجود داشـته اسـت؛ زیرا همان‌گونه که عرفان منشأ تبلور بسیاری‌ از اشعار فارسی بوده، زبان شعر نیز بستری مناسب برای اندیشه‌های عارفانه بوده است.  (۴)

هاتف اصفهانی نیز که در شعر خود به عرفان دوره عراقی تـوجه خـاص نشان داده است، در بسیاری از غزل‌های خـود بـه عـشق به همان مـعنای خـاص در غزل سبک عراقی، تـوجه داشـته است. 

هاتف در دوران‌ بازگشت ادبی‌ از جمله شاعران عارف مسلکی است که نه تـنها بـا توجه به شواهد تاریخی که در کـتاب‌ های تـاریخ ادبیات آمـده، بـلکه از طـریق خوانش آثار وی، تأثیر عـرفان‌ را بر آثار او می‌توان به صراحت تأیید کرد. از آن‌جا که مفهوم عشق مهم ترین عنصر مشترک مـیان اندیشه‌های ‌عرفانی‌ و شعر محسوب می‌شود، می‌توان آن را هـم مـحور شـعر، بـه ویـژه شعر غنایی‌ و غـزل‌ و هـم‌ محور اندیشه‌های عرفانی دانست. اصفهانی، از جمله شـاعرانی بود که زیر لوای عرفان از ذوق خویش مایه گذاشت و شعرش رنگ و خاصیت عرفانی گرفت. (۵)

او در بازگشت به مضامین‌ و سنت‌های‌ پیشین شعر فارسی، برای این مفهوم بستری مناسب‌تر از غزل در نظر نداشته است. با مشاهده غزل‌های او می‌توان دریافت که پایه و بنیاد تمامی غزل‌های وی بر این‌ مضمون‌ بنا نهاده شده است. وی بسیاری از غزل‌های خویش را عـرصه جـذبه عاشقانه همراه با شور و حـال عـارفانه قرار داده است. برای تایید این سخن در بررسی غزل‌های وی‌ می‌توان‌ عشق‌ عرفانی را از طریق استخراج‌ برخی‌ اصطلاحات‌ خاص حال عارفانه، نشان داد و اثبات کرد که عشقی کـه در این اشعار از آن همواره سـخن رفـته است، همان گونه‌ای‌ از عشق‌ است که از معشوقی فرا بشری سخن می‌گوید. در واقـع این مفهوم در غزل هاتف نیز همچون‌ غزل سبک عراقی بر پایه اندیشه وحدت وجود قرار دارد.

مفهوم‌ دیگری‌ که در عرفان قابل توجه است و در اشعار عارفانه به چشم می‌خورد، شاد بودن‌ به غم عشق و پذیرفتن آن از صمیم وجود است. مفاهیمی که دربردارنده مضمون عشق‌ حقیقی‌ باشند، بسیار گسترده‌اند و جست وجو و ذکر تمامی آن‌ها در شـعر شـاعرانی که به عرفان متمایل بوده‌اند، نیازمند عرصه‌ای‌ گسترده‌تر است اما با نگاه اجمالی و بررسی همین چند نکته در شعر این‌ شاعر می‌توان گفت که به طور کلی‌ مضمون‌ عشق‌، سوز، گـداز، وصـل و هجران، تقریباً در تمام‌ غزل‌های‌ هاتف دیده می‌شود و حتی می‌توان تأثیر غزل عارفانه دوره عراقی را در شعر او به وضوح دریافت.

غزل‌ هاتف‌ از شور عارفانه خالی نیست اما درجه‌ این شور عارفانه‌ تا جایی نیست که آن‌ اندیشه فلسفی و عمیق وحدت وجود را بتوان در پس بـیشتر غزل‌ها به وضوح درک کرد. بلکه‌ در بیشتر غزل‌های او شکایت از معشوق‌ و سـوز فراق‌ و هجران‌ و شوق دیدار روی‌ یار بیش از اندیشه‌های فلسفی و عرفانی عمیق به چشم می‌آید.(۶)

زبان تغزلی‌ در غزل‌ هاتف

نکته دیگری که در بحث‌ از غزل‌ عرفانی‌ مـطرح‌ مـی‌شود، توجه به زبان است از آن‌چه درباره زبان‌ عرفان‌ و شعر غنایی گفته شد، می‌توان بـه بـررسی چگونگی ایـن زبـان در غـزلیات هاتف اصفهانی پرداخت. غزلیات‌ هاتف حاوی بـرخی از تصاویری است که برای زبان تغزلی برشمردیم. بـا دقت در دیوان او می‌توان شماری از غزلیات را نیز یـافت کـه ایـن تصاویر در آنها، کاملاً به‌ مـفاهیم‌ عـرفانی اختصاص داده شده است.

همچنین استفاده‌ از واژه‌های مربوط به کفر و رویگردانی از مسلمانی در غزل می‌تواند نشان‌گر معنایی عرفانی در آن باشد که‌ در برخی‌ اشعار هاتف دیده می‌شود.

با توجه به کم بودن تعداد غزلیات هاتف در دیوان او، همین میزان‌ تـعبیرات‌ نـیز می‌تواند جنبه عرفانی آن‌ها را به‌ خوبی تقویت‌ کند. در بررسی دقیق شعر هاتف می‌توان‌ دیگر مضامین‌ عرفانی چون: نفی حجاب جسم، شکایت، انـدرز، فـقر، کشف و شهود، قلندری، غیرت، خوف و رجا، سالوس و... را ‌نیز یافت. البته به نظر می‌رسد، هـمین انـدازه از شواهدی که ذکر شد به روشنی‌ گواه میزان بازتاب و اهمیت عرفان در غـزلیات ایـن شـاعر مشهور دوره بازگشت ادبی‌، است.(۷)

تـوجه به مفهوم محوری و اصلی عشق در این غزل‌ها، نشان می‌دهد که با وجود نـاآگاهی از پیـشینه شخصی‌ شاعر در عرفان و تنها با توجه بـه شـواهد، مـی‌توان به رویکرد بازنگرانه شاعر به این مـفهوم در غـزل دوره‌های گذشته، به ویژه سبک عراقی، پی برد. همچنین از این طریق می‌توان‌ نشان‌ داد کـه در دوره رکـود عرفان و تصوف، آداب سلوک، درویشی، قـلندری و حـتی تفکر عـارفانه و بـازتاب مضمون عشق حقیقی در ادبیات، تغییر کرده اسـت و بی‌تردید بازگویی این مفهوم و سرودن غزل‌ عارفانه‌ در حد اعلای آن امکان‌پذیر نبوده است. این امر نشان می‌دهد که اگرچه هاتف و دیگر شاعران در این دوره به دوره‌های قـبل بازگشتند، اما تحت تأثیر فضای فکری موجود در جامعه‌ آن زمان، هرگز توفیق نیافتند که‌ حتی‌ در تقلید از شعر گذشتگان، عرفان اصـیل و عـمیق موجود در اشعار دوره‌های گذشته را در شعر خـود منعکس کنند. (۸)

فرجام سخن

هاتف اصفهانی سرانجام در قم چشم از جهان فروبست و در همانجا به خاک سپرده شد. دیوان او مرکب از قصاید، غزلیات، مقطعات، رباعیات است.

فهرست منابع:

۱- توکّلی، حمیدرضا، (۱۳۸۹)، بوطیقای روایت‌ در مثنوی‌، انتشارات مـروارید، چـاپ اوّل.

۲- زرّیـن‌کوب، عـبدالحسین، (۱۳۶۲)، ارزش مـیراث صـوفیه، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم‌.

۳-  (۱۳۸۱‌)، از کوچۀ رندان (دربارۀ زندگی و اندیشۀ حافظ)، انتشارات سخن، چاپ پانزدهم.

۴- شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (۱۳۷۸‌)، مقدّمه‌، گزینش و تفسیر غزلیّات شمس تبریز، انتشارات سخن، چاپ سـوم.

۵- صبور، داریوش، (۱۳۸۴)، آفاق‌ غزل‌ فارسی‌(پژوهشی انتقادی در تحوّل غزل و تغزّل از آغاز تا امروز)، انتشارات زوّار، چاپ دوم‌،.

۶- صفا، ذبیح‌الله، (۱۳۶۶)، تاریخ ادبیّات ایران، جلد۳، انتشارات فردوس، چاپ سوم.

۷- غلامرضایی، محمّد، (۱۳۸۱‌)، سبک‌ شـناسی‌ شـعر پارسی (از رودکی تا شاملو)، انتشارات جامی، چاپ اوّل.

۸- هاتف اصفهانی، سیّداحمد، (۱۳۷۸)، دیوان‌ اشعار، (با مقابله نسخۀ تصحیح شده وحید دستگردی و نسخ خطّی و چاپی دیگر، شرح‌ احوال‌ هاتف‌ از اقبال آشتیانی)، مـؤسسه انـتشارات نگاه، چاپ سوم.