بلندترین «نبکا»های جهان در انتظار ثبت جهانی

حسین رسول‌زاده: مردادماه ۹۵، در فهرج چند روز تمام توفان بود. چشم، چشم را نمی‌دید. صبح همان روزی که توفان فروکش کرد، نیروهای اداره راه خبر آوردند که یک جاده سنگفرش، از زیر شن‌های کویر بیرون زده است. جاده باستانی ادویه که از هند آغاز می‌شد و تا اروپا و آفریقا می‌رفت، حالا بخش‌هایی از خودش را در جنوب کرمان، نمایان کرده بود تا نشان بدهد که این جغرافیای پرت‌افتاده کویری، حرف‌های زیادی برای گفتن دارد؛ حرف‌هایی که حتما یک سر آن به کویر می‌رسد؛ به شن و آفتاب و نخل و شتر. «نبکا»هاید بلند هم یکی از همان حرف‌ها هستند.

در آغوش درختان گز

نبکا عارضه‌ای حاصل از تعامل فرسایش بادی، خیسی منطقه و پوشش گیاهی است، به این صورت که گیاه در مسیر حمل و ترانزیت فرسایشی بادی مانع ایجاد می‌کند و این مساله باعث می‌شود درپای گیاه ماسه‌ها تجمع کنند.

«سمیه ذهاب ناظوری»، دکترای ژئومورفولوژی دارد که دانشی است درباره ریخت‌شناسی زمین. او چند سالی است که مشغول مطالعه روی مناطق بیابانی و نبکاها است؛ گلدان‌های کویری که حاصل هنر درختان گزهستند.

شن و ماسه های روان و حتی گردو غبار طوفان ها، در آغوش درختان گز آرام میگیرند و تلماسه نبکا را شکل می‌دهند. در واقع درختان گز، شن‌های روان را به بند می‌کشند و نمی‌گذارد بادهای کویری آن‌ها را به این سو و آن سو ببرد. اجتماع رسوبات، بخشی از تنه گزها را می‌پوشاند و درخت، خود را بالا و بالاتر می‌کشد و ریشه‌ها و ساقه‌هایش به شن‌های بیشتری چنگ می‌اندازد. گذر سال‌ها از این فرآیند آرام و تدریجی، تپه‌هایی می‌سازد که درختی بر تارک آن، قد کشیده است. نبکاها این طوری ساخته می‌شوند؛ زیبایی منحصر به‌فردی که تنها در پهنه‌های بیابانی می‌توان از آن سراغ گرفت. به خاطر برگ و بار  گزها و سایه‌های مغتنم‌شان، نبکاها پناه زیست‌مندان کویری و سدی در برابر بیابان‌زایی هستند.

به گفته این پژوهشگر بیابان‌های کرمان، نبکاها در محدوده وسیعی از مناطق بیابانی ایران پراکنده‌اند؛ از «ده‌سلم» در خراسان جنوبی تا «ابوزیدآباد» در استان اصفهان، و از «پروند» در خراسان رضوی تا «اسدآباد انگوری» در همین فهرج کرمان. نبکاها، زیبایی‌های دیدنی بیابان های ایران هستند.

پراکنده در بیابان‌های ایران

«پارک نبکاها»، عنوانی است که کویرنوردها به محدوده‌های نبکایی داده‌اند. در بیابان‌های کرمان، یک محدوده وسیع نبکایی وجود دارد؛ «پارک نبکاهای شهداد» در نزدیکی روستای تاریخی «شفیع‌آباد» قرار دارد؛ با نبکاهایی که در حاشیه کلوت‌ها گسترده شده‌اند. دیگر پارک نبکاها، در حاشیه جاده فهرج به زاهدان، در ابتدای محدوده استانی سیستان و بلوچستان قرار دارد. با این وجود، نبکاها در سرتاسر استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، سمنان، کرمان، اصفهان و هرمزگان پراکنده‌اند.

در این میان، نبکاهایی که در محدوده فهرج، در حوالی «دشت فهرج» و شهر «گنبگی» قرار دارند، یک ویژگی منحصر به فرد دارند که آن‌ها را از سایر نبکاها، جدا می‌کند.

دکتر ذهاب ناظوری می‌گوید: نبکاها، هر کدام ارتفاعی دارند؛ بعضی‌ها کمتر از یک متر و بعضی‌ها بیشتر از ۱۰ متر. او معتقد است اندازه نبکاها می‌تواند در ارتباط با نوع گیاه و شرایط اقلیمی منطقه باشد.

مدیر عامل سمن حامیان بیابان لوت ادامه می‌دهد: بزرگترین نبکاهای ثبت شده در ایران در پارک نبکاهای شهداد قرار دارد که بلندی‌شان به ۱۲ متر می‌رسد. با این وجود، نبکاهای بسیار بلندتری هم داریم که به خاطر پرت‌افتادگی جغرافیای پراکنش‌ آن‌ها، تاکنون بلندی‌شان ثبت نشده است و در صورت ثبت، می‌تواند بلندترین نبکاهای جهان باشد.

نبکاهای بلند کویر کرمان

اسدآباد انگوری، روستایی است در ۳۰ کیلومتری فهرج؛ با خانه‌های خشت و گلی و نخلستان‌های فراوان. اسدآباد با پهنه‌های بیابانی محاصره شده است؛ پهنه‌هایی که میزبان نبکاهای بلند کویر کرمان است.

دکتر ذهاب ناظوری می‌گوید: روستاهای کرمان به خاطر محرومیت‌هایی که دارند، از چشم کویرنوردها دور مانده‌اند و به خاطر همین دورماندگی، نبکاهای این منطقه، ثبت نشده است.

مترجم کتاب «ژئومورفولوژی انسانی» معتقد است نبکاهای منطقه اسدآباد انگوری، در صورت ثبت می‌تواند عنوان بلندترین نبکاهای جهان را از آن خود کنند.

این کویرشناس که در قالب طرح‌های مطالعاتی بارها به این منطقه سفر کرده است، می‌گوید: بلندی نبکاهای این منطقه به بیش از ۲۰ متر می‌رسد.

دکتر ذهاب ناظوری اضافه می‌کند: پیش از این، تلاش‌هایی برای ثبت ملی نبکاهای فهرج انجام شده که ناتمام مانده است. او امیدوار است با همراهی مسئولان محلی و استانی، زمینه ثبت ملی این آثار ارزشمند طبیعی فراهم شود.

رسانه‌ها کمک کنند

حمید وحیدزاده رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فهرج است. او از آماده‌سازی و ارسال پرونده نبکاهای فهرج برای ثبت خبر می‌دهد و اظهار امیدواری می‌کند که به زودی این عارضه‌های طبیعی، به ثبت ملی برسد.

وحیدزاده از نبکاهای فهرج به عنوان یکی از شگفتی‌های بیابانی جهان نام می‌برد و می‌گوید: این نبکاها از ارزشمندترین آثار طبیعی استان کرمان هستند و ثبت آن‌ها می‌تواند در حفاظت از زیست‌بوم و توسعه پایدار گردشگری در منطقه نقش موثری داشته باشند.

رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فهرج تأکید می‌کند: این نبکاها با همکاری پروفسور ویگاند از مرکز مطالعات بیابانی نوادا در شماره اخیر مجله ائولین ریسرچ، منعکس شده‌اند.

وحیدزاده از نبکاها در کنار محوطه تاریخی، میل نادری و جاده سنگ‌فرش ادویه به عنوان آثار دیدنی فهرج یاد می‌کند.

رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فهرج، تلاش‌های مدیرکل میراث فرهنگی کرمان، معاون گردشگری این اداره کل و رییس پایگاه جهانی لوت، به همراه تلاش‌های مستمر سمن‌های حامی بیابان لوت را زمینه‌ساز ثبت این نبکاها می‌داند و می‌گوید: همه دغدغه‌مندان وظیفه دارند همت‌شان را برای حفاظت از داشته‌های طبیعی کشور به کار بگیرند.

وحیدزاده می‌گوید: رسانه‌ها هم در می‌توانند در شناساندن نبکاهای فهرج به ایران و جهان، نقش داشته باشند.

۴۷۲۳۲