از کتاب تا کتابخانه دیجیتال

واژه کتاب از زبان عربی وارد فارسی شده است. در فارسی میانه «نامک» و یا «نامه» خوانده می‌شد. کتاب عمری پنج‌هزارساله دارد. در منطقه میانرودان به زمان سومری‌ها بر لوح‌هایی گلی نوشته می‌شد که از آن جمله می‌توان به لوح‌های «گیلگمش» اشاره کرد. مصریان بر پاپیروس می‌نوشتند و کتاب‌هایی به شکل استوانه تولید می‌کردند. در بسیاری مناطق از جمله ایران بر پوست حیوانات می‌نوشتند.

اگرچه کتاب در سال‌های پایانی قرن دوازدهم در اروپا شکل کالا به خود گرفت و ارزش مادی یافت، و باز اگرچه اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم سبب شد تا نشر کتاب توسعه یافته، شکل کالایی بودن آن گسترش یابد، اما در پی انقلاب کبیر فرانسه بود که کتابخانه‌های عمومی احداث شدند و استفاده از کتاب شکل همگانی به خود گرفت و از انحصاری بودن آن کاسته شد. نخستین کتابخانه‌های عمومی در سال‌های نخست قرن هفدهم در دانشگاه آکسفورد و شهر میلان بنیان گرفتند.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

انقلاب فرانسه در ۱۷۸۹ انقلابی در تمامی زمینه‌ها از جمله کتاب و کتابخوانی نیز بود. در روزهای انقلاب در میان اشیای به غارت رفته از مجموعه‌های شخصی بورژواها کتاب‌ها نیز دیده می‌شدند که مدتی به عنوان اشیایی اضافی در خیابان‌ها ورق‌ورق می‌شدند. بعد اما از مالکیت خصوصی طبقه ممتاز خارج شد و به کتابخانه‌های عمومی راه یافت.

در تمامی این سال‌ها بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها در انحصار مراکز کلیسایی و یا کاخ شاهان بود. در این کتابخانه‌ها آثاری ارزشمند و تاریخی، در کنار هزاران سند، دور از دسترس عمومی، پنداری به حبس ابد محکوم شده‌بودند تا در قفسه‌ها بمانند و رنگ‌پریده شوند و خاک بخورند. طی چند قرن گذشته کتاب‌ها شکل عوض کردند، کتابخانه‌ها دگرگون شدند ولی در این میان بخش‌هایی از کتابخانه واتیکان هم‌چنان غیرقابل نفوذ باقی مانده است.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

وقتی از کتابخانه صحبت می کنیم، مکانی عمومی در نظر مجسم می‌شود، ساختمانی که در آن کتاب‌ها در قفسه‌ها جاسازی شده‌اند، علاقمندان با رجوع به آنجا کتابِ مورد علاقه‌ی خویش به امانت می ستانند، چند روزی از آن استفاده می کنند، سپس به همانجا باز می‌گردانند تا مورد استفاده دیگران قرار گیرد.

کتابخانه در عصر حاضر مرکزی‌ست عمومی برای حفظ اطلاعاتی که به شکل اسناد، مدارک، کتاب، فیلم، صدا و... تهیه شده‌اند تا از این طریق در اختیار خواستاران قرار گیرد. از آنجا که نخستین اطلاعاتِ مکتوب به شکلِ کتاب بودند، نام کتابخانه به این مراکز داده‌اند. اصل آن از واژه یونانی Bibliothek می‌باشد که به معنای جمع‌آوری و یا مخزن کتاب است. کتابخانه‌ها‌ی آشور بانیپال و اسکندریه در شمار مشهورترین کتابخانه‌های عصر قدیم بودند.

کتابخانه‌ها به مرور زمان گسترش یافتند و فرم‌های گوناگون به خود گرفتند. در جهانِ امروز کمتر مؤسسه‌ای می‌توان یافت که کتابخانه‌ای از آن خود نداشته باشد. کتابخانه‌های شخصی نیز به نسبت سال‌های پیشین، بیش از پیش بخشی از دیوار خانه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

در جهانی که انسان در آن بدون مطالعه نادانی بیش نیست، گسترش روزافزون چاپ و نشر امری طبیعی‌ست. فقر دانش و بینش و آگاهی کشورها را می‌توان در مقایسه میزان چاپ و نشر آن‌ها باهم نیز به خوبی مشاهده کرد.

زمانی بر پاپیروس می‌نوشتند و زمانی دیگر برای ثبتِ یک کتاب پوست ده‌ها گاو و یا دیگرِ جانوران را به کار می‌گرفتند. امروزه صدها کتاب و ده‌ها هزار صفحه را می‌توان در یک E-Book جای داد. این روند هم‌چنان ادامه دارد.

"کتابخانه دیجیتالی" اصطلاحی‌ست تازه که از عمر آن بیش از چند دهه نمی‌گذرد. مراد از آن کتابخانه و یا مخزنی از اطلاعات است که هم‌چون کتابخانه‌های سنتی طبقه‌بندی شده‌اند ولی نه در قفسه‌های مکانی خاص، بل‌که در حافظه‌ای مجازی در کامپیوتر. از همین طریق نیز قابل ارایه هستند.

این واژه از اواخر دهه شصت بر زبان‌ها جاری شد. متخصصان علوم کامپیوتر از آن به عنوان کتابخانه‌های آینده نام می‌بردند. "کتابخانه الکترونیکی"، "کتابخانه مجازی" و یا نام‌هایی دیگر نیز به آن داده‌اند. در دهه نود مؤسسات علمی و آموزشی در جهان برای پیشبرد کار اطلاع‌رسانی و تسریع آن، تأسیس کتابخانه دیجیتال را در برنامه کار خویش قرار دادند. کامپیوتر در همین زمان کم‌کم عمومی شد و دستیابی به اینترنت نیز رو به رشد نهاد. این خود باعث شد، کتابخانه‌های عمومی امکانات خویش را از این طریق گسترش دهند. در ادامه همین روند است که سیتسم استفاده از کتاب، یافتن آن و یا استفاده از برخی از اسناد، آثار و اطلاعاتِ موجود در این مراکز از طریق کامپیوتر و بعدها اینترنت گسترش یافت. به بیانی دیگر، گام‌های نخست در بنیانگذاری کتابخانه‌های دیجیتالی به این شکل در اینترنت آغاز شد.

کتابخانه‌های دیجیتالی در کار خویش، کتابخانه‌های سنتی را الگو قرار دادند. کتاب‌ها بر حسبِ موضوع، عنوان و یا مؤلف طبقه‌بندی شده‌اند، در مکانی قرار می‌گیرند که می‌توان از طریق شماره رمز ورود (کلمه رمز کاربر) مورد استفاده قرار گیرند. چه بسا کتابخانه‌ها که عمومی هستند و محدویت‌های ورود ندارند.

بسیاری از آثار موجود در کتابخانه‌های دیجیتال به شکل کتاب نیز در کتابخانه‌های سنتی موجودند. هر آن‌کس که بخواهد می‌تواند نسخه‌ای از آن تهیه کند. به شکل‌های گوناگون می‌توان از مجموعه‌ی موجود در کتابخانه‌های دیجیتالی بهره برد. با توجه به شرایط کتابخانه، می‌توان مثلاً آن را در صفحه کامپیوتر خواند، کپی و یا چاپ کرد، و چه بسا به کامپیوتر شخصی منتقل کرد.

در گسترش دامنه ارتباطات، نشریات اینترنتی آغاز به کار کردند. اینترنت موقعیت تازه‌ای ایجاد نمود تا از این طریق بی‌هیچ واسطه، انباری از اطلاعات در اختیار مشتاقان قرار گرفت.

میزان خدمات اینترنتی کتابخانه‌ها به امکاناتِ مؤسسه‌ای در رابطه است که در واقع اداره‌کننده آن است. کتابخانه‌های بزرگ که آرشیوی غنی در اختیار دارند، به ازای دریافت مبلغی اندک به عنوان حق‌الزحمه، حتی از اثر و یا سند مورد درخواست، کُپی تهیه کرده، به آدرس متقاضی ارسال می‌دارند. به بیانی دیگر، این کتابخانه‌ها با توجه به امکانات مالی خویش، حاضرند خدماتِ گسترده‌ای در اختیار نیازمندان قرار دهند. با توجه به همین امکان است که بعضی از کتابخانه‌ها حجم عظیمی از داده‌ها را در خود انبار کرده‌اند.

بعضی از کتابخانه‌ها نیز در ازای دریافت حق عضویت، امکانات سایت خویش را در اختیار اعضا قرار می‌دهند.

کتابخانه‌های معتبر دیجیتالی در مقیاس جهانی با یکدیگر در ارتباط هستند و از طریق شبکه‌هایی مشترک، امکانات گسترده‌ای را برای متقاضیان فراهم می‌آورند.

مدیریت اطلاعات، سازماندهی ویژه‌ای پدید می‌آورد که در همین راستا ژورنالیسم اینترنتی نیز به عنوان نوعی تازه از ژورنالیسم آغاز به کار کرده است.

کتابخانه‌های دیجیتال در تسریع اطلاعات و تسهیل دستیابی به آن، انقلابی‌ست بزرگ. هر سال این امکان دگرگون‌تر می‌شود و جای خویش به امکانات بهتری می‌دهد.

در گسترش کتابخانه‌های دیجیتال امروزه استانداردهایی پدید آمده‌اند که در رقابت با یکدیگر، هر روز بیش از پیش توجه همگانی را در این عرصه به خویش جلب می‌کند. استانداردها از شکل‌های سهولت در دستیابی به داده‌ها آغاز و به کارکردهای دیگر گسترش می‌یابند. به کارگیری برنامه‌های واحد در واقع پذیرش حداقل استانداردهاست. با برنامه‌های جدید و مقبول‌تر واژه‌های تازه نیز رواج می‌یابند.

کتابخانه‌های دیجیتالی محدودیت‌ها را پشت سر می‌گذارند، بر سانسور غلبه می‌کنند، اطلاعات را عمومی کرده، دستیابی به آن را همگانی می‌گردانند. این کتابخانه‌ها به شکلی همه امکانات کتابخانه‌های سنتی را در خود حفظ کرده‌اند. امکاناتِ گسترده، تسریع در دستیابی و تسهیل آن از طریق کامپیوتر و اینترنت برتری آن است بر کتابخانه‌های سنتی.

کتابخانه‌های دیجیتالی به نسبت کتابخانه‌های سنتی از عده کارکنان کمتری برخوردار هستند. با به کارگیری چند متخصص، امکاناتی عظیم فراهم می‌آورند، بازیابی، چگونگی بهره‌برداری، توزیع و ارسال را سازماندهی کرده، مخزن کتابخانه را نگهداری می‌کنند.

کتابخانه‌های دیجیتالی امروزه از اسناد و آثار مکتوب فراتر رفته، بخش شنیداری و دیداری را نیز در بر می‌گیرد. فیلم، موزیک، صدا، تصویر از آن جمله‌اند. اطلاعات و داده‌های این کتابخانه‌ها سریع به روز می‌شوند و اطلاعاتِ جدید جایگزینِ داده‌های پیشین می‌گردند.

بزرگ‌ترین امکان این مراکز این است که هر کس، از هر نقطه جهان، از طریق رایانه می‌تواند با این کتابخانه‌ها در ارتباط باشد. می‌توان در خانه نشست، با صدها کتابخانه در ارتباط بود و در اندک زمانی به منابعی گسترده دسترسی داشت.

کتابخانه‌های دیجیتال طرفدار محیط زیست هستند. از کاغذ استفاده نمی‌کنند. با توجه به این‌که هر ساله میلیون‌ها درخت برای تبدیل به کاغذ بریده می‌شوند، چاپ دیجیتالی آثار، از مقدار آمار مصرفِ کاغذ می‌کاهد و از این طریق نقش مثبتی در حفظ محیط زیست دارد.

کتابخانه دیجیتال ساعت کار مشخصی ندارد، ورود به آن همیشه و در هر ساعتی از شبانه‌روز ممکن است. استفاده از آن به زمان و مکان محدود نیست.

کتابخانه‌های دیجیتالی با هزینه‌ای اندک به نسبت کتابخانه‌های سنتی، امکانات گسترده‌ای ایجاد می‌کنند. در هزینه چاپ و نشر، توزیع و پخش صرفه‌جویی می‌شود. هزاران نفر می‌توانند از یک نسخه استفاده کنند.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه شهر اشتوتگارت در سال ۲۰۱۱ ساخته شد. این کتابخانه ۹ طبقه‌ای کاملا به رنگ سفید ساخته شده و تنها رنگ‌هایی که در سالن اصلی به ارتفاع پنج طبقه دیده می‌شود، رنگ کتاب‌ها در درون قفسه است. این کتابخانه شب‌ها با رنگ‌های گوناگون نورافشانی می‌شود.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه هرتسوگ آگوست در ولفن‌بوتل یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان محسوب می‌شود. دوک (هرتسوگ) آگوست که بین سال‌های ۱۵۷۹ تا ۱۶۶۶ زندگی می‌کرد این کتابخانه را به یکی از غنی‌ترین منابع علمی دوران خود تبدیل ساخت. تا امروز هم محققین در زمینه مسائل قرون وسطی به این کتابخانه مراجعه می‌کنند.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه علوم "اوبرلاوزیتس" در گورلیتس واقع در مرز لهستان در سال ۱۸۰۶ میلادی ساخته شده است. سالن اصلی کتابخانه ساده شده است. این کتابخانه دارای ۱۴۰ هزار جلد کتاب در زمینه‌های علوم، فرهنگ، تاریخ و جامعه این منطقه در شرق آلمان است.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه "آنا آمالیا" در شهر وایمار هزاران جلد کتاب، نقشه و نت موسیقی را در خود جای داده است. دوشس (هرتسوگین) "آنا آمالیا" در سال ۱۷۶۶ کتاب‌های خانوادگی را به این کتابخانه سه طبقه منتقل کرد. کتابخانه در سال ۲۰۰۴ دچار آتش‌سوزی شد و بخش‌هایی از آن از بین رفت. پس از بازسازی، درهای این کتابخانه در سال ۲۰۰۷ دوباره بر روی علاقه‌مندان گشوده شده است.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  مرکز یاکوب و ویلهلم گریم بخشی از دانشگاه هومبولد برلین است که در سال ۲۰۰۹ تاسیس شده است. آرشیتکت ساختمانی که کتابخانه و همچنین مرکز کامپیوتری دانشگاه برلین در آن قرارگرفته‌اند، ماکس دودلر است.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  سابقه تاریخی کتابخانه دولتی بایرن واقع در شهر مونیخ به قرن شانزدهم میلادی برمی‌گردد. این کتابخانه بیش از ۱۰ میلیون جلد کتاب را در خود جای داده است. ساختمان کتابخانه دولتی بایرن که بعدا بین سال‌های ۱۸۳۲ تا ۱۸۴۳ ساخته شد، در جنگ جهانی دوم کاملا نابود شد. احداث این کتابخانه جدید سال‌ها طول کشید.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه فاستر دانشگاه آزاد برلین در سال ۲۰۰۵ توسط "نورمن فاستر" یکی از آرشیتکت‌های بزرگ جهان ساخته شد. فرم ساختمان این کتابخانه کروی شکل و شبیه به مغز انسان است. ۷۰۰ هزار کتاب و بیش از ۸۰۰ عنوان مجله و نشریه در این کتابخانه ۲۰ هزار متر مربعی جای گرفته‌اند.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه دانشگاه لایپزیک در سال ۱۵۴۳ میلادی و در دوران رفورماسیون، زمانی که قرار شد کتابخانه چند صومعه را در یک‌جا جمع کنند، تاسیس شد. این کتابخانه بیش از پنج میلیون و پانصد هزار جلد کتاب را در خود جای داده است. دوسوم ساختمان کتابخانه در جنگ جهانی دوم نابود شد. در دوران آلمان شرقی، از بخش سالم مانده آن استفاده می‌شد. این کتابخانه بعد از وحدت دو آلمان بطور کامل بازسازی شد.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه دانشگاه فنی کوتبوس که در سال ۲۰۰۴ ساخته شد، تا کنون چندین جایزه تصاحب کرده است. این کتابخانه ۹۰۰ هزار رسانه را در خود جای داده است. علاقمندان به ۷۵۰ نشریه ادواری، ۲۲ هزار نشریه و ده هزار کتاب الکترونیکی نیز دسترسی دارند. این کتابخانه دارای ۶۰۰ محل مطالعه و کار است. جدار بیرونی آن کاملا از شیشه است که حروفی با رنگ سفید بر روی آن چاپ شده است.

• نگاهی به زیبا‌ترین کتابخانه‌های آلمان

  کتابخانه ملی آلمان در سال ۱۹۱۲ تاسیس شد و در دو شهر لایپزیگ (عکس) و فرانکفورت قرار گرفته است. این کتابخانه‌ها بیش از ۳۲ میلیون و ۷۰۰ هزار کتاب و رسانه را در خود جای داده‌اند که بدین‌ترتیب یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان محسوب می‌شود. با هزینه ۶۰ میلیون یورو بر گنجایش کتابخانه لایپزیگ در سال ۲۰۱۱ بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع افزوده شد تا آرشیو موسیقی آلمان نیز از برلین به آنجا منتقل شود.

  نویسنده: محمود صالحی