تحقق عدالت اجتماعی در سایه توجه به فرهنگ و اصلاحات ساختاری

 عدالت اجتماعی یعنی حقوق برابر برای همه مردم و تاکید بر این امر که همه افراد بشر باید بدون هیچ‌گونه تبعیضی از مزایای پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی بهره‌مند باشند و به حقوق یکدیگر احترام بگذارند در حقیقت عدالت اجتماعی از شئون و مقومات وجود و محور زندگانی انسان به شمار می رود که بدون آن آدمیان معنای زندگی را در نمی یابند و جامعه نیز جز با قیام به قسط و گسترش آن قوام نمی یابد. همچنین عدالت و قسط، عدالت­خواهی و قسط‌طلبی شأنی از شؤون فطری انسان است که بدون آن انسانیت انسان، معنا نمی‌یابد. فردی که دارای عقل سلیم است با جذبه‌ای خاص به طرف عدل و داد تمایل پیدا می کند. عدل و داد نه تنها عامل رشد، توسعه، رفاه و امنیت در جامعه که عامل وحدت و یکپارچگی جامعه نیز است.(۱) سازمان ملل به ‌منظور توجه به مسایل انسانی و اجتماعی، روزهایی از سال را به برخی از موضوعات مهم اختصاص داده است و بر این پایه بیستم فوریه روز عدالت اجتماعی نام نهاده شد. نام‌گذاری روز جهانی عدالت اجتماعی باهدف حمایت از کشورهای جامعه بین‌المللی در جهت ریشه‌کنی فقر، اشتغال همه افراد، تساوی جنسیتی و دسترسی به رفاه اجتماعی و عدالت است.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به این مناسبت به گفت وگو با «سید حسین نبوی»، جامعه شناس و استاد دانشگاه خوارزمی پرداخت که در ادامه متن آن آمده است:

ایرنا: عدالت اجتماعی تا چه اندازه در پیشرفت یک کشور می تواند، موثر واقع شود؟

نبوی: پیشرفت یک جامعه حاصل تلاش تک تک آدم های آن جامعه است اگر این افراد اطمینان داشته باشد که در برابر تلاش و زحمت صادقانه آنها، پاداش مناسب را عادلانه دریافت می‌کنند و حاصل مالی این دستاورد هم متعلق به خودشان خواهد بود، انگیزه می یابند و برای پیشرفت خود و جامعه تلاش بیشتری می کنند اما اگر در جامعه ای، دستاورد چندین ساله شماری از افراد به راحتی از آن دیگران شود، انگیزه تلاش از دست می رود. در این صورت آدم‌ها احساس می‌کنند که دست یافتن به پاداش با تلاش آنها ارتقا پیدا نمی‌کند، بلکه با زرنگی و برقراری روابط خارج از ضابطه با اعضای بروکراسی، می‌توانند به پاداش و امتیاز بیشتری دست یابند در این صورت اتفاقی که رخ می دهد، این است که در جامعه که احتیاج دارد به تلاش و کوشش تک تک افراد خودش و هر کدام جزیی را تولید می کنند، نوعی رکود و بی انگیزگی پدید می آید و وقتی که عدالت در جامعه به واسطه عملکرد نامناسب شماری از افراد جامعه با چالش مواجه می شود و افراد جامعه دچار سوظن می‌شوند که عدالت در جامعه وجود ندارد، انگیزه کار و تلاش از جامعه زدوده می شود و آنها تلاش، ایثار و از خودگذشتگی نخواهند کرد و وقتی که تک تک افراد جامعه حاضر به از خودگذشتگی و حاضر به تلاش و کوشش نباشند، رفته رفته تمام جامعه با رکود مواجه خواهد شد و از پیشرفت خبری نخواهد بود. بنابراین عدالت و عدالت اجتماعی گرچه ممکن است در ظاهر اهمیت نداشته باشد اما از نظر سیاسی و اقتصادی نقش بسیار موثری ایفا می کند.

ایرنا:  عدالت اجتماعی چه ارتباطی با اعتماد مردم به حکومت می تواند داشته باشد؟

نبوی: وقتی که عدالت اجتماعی در جامعه‌ای وجود ندارد و انسان ها احساس شان این است که اعضای حکومت و مدیران جامعه و افرادی که مدیریت اجرایی جامعه را بر عهده دارند یا از پس برقراری عدالت در جامعه بر نمی‌آیند یا اینکه آنها به عدالت جامعه توجه و اعتنایی ندارد، بلکه افرادی که به عنوان مدیر یا به عنوان مسوول در بخش هایی از نظام مشغول به کار هستند به واسطه روابط دو طرفی که میان آنها و دیگر بخش های اداری و بوروکراتی  وجود دارد به راحتی می‌توانند فرصت ها، امتیازات و پاداش ها را به جای اینکه به گونه برابر برای آحاد جامعه تخصیص دهند، بلکه آن را سمت و سوی خودشون و با نگاه منفعت جویانه به خود اختصاص می دهند، بنابراین بی عدالتی ها در اشکال مختلف در جامعه به وجود می‌آید و استمرار می یابد. بنابراین  در این صورت از حکومت مشروعیت زدایی می شود. انسان ها اعتمادی را که حکومت و نظام سیاسی دارند از دست می دهند.

در جامعه ما به لحاظ فرهنگی در طول تاریخ همیشه چنین تجربیاتی را وجود داشته و افرادی با سخنان و گفتارهای شیوا، مدعی مهارت و بلاغت شده اند اما پس از مدتی مردم خلاف آن را دیده اند و این در طول تاریخ و در اشعار شاعران دوره های قبل هم بوده است و حتی در پیش از اسلام هم می توان شواهد آن را پیدا کرد در طول تاریخ ما همیشه افرادی را داشتیم که در ظاهر اعتماد مردم را جلب کردند اما بعد از مدتی به گفته گافمن پشت صحنه آنها برای مردم بر ملا شده،  این از دست دادن اعتماد به واسطه دروغ به واسطه ریا یک تجربه تاریخی است، بنابراین عدم رعایت عدالت و بی‌عدالتی موجب مشروعیت زدایی و باعث زدودن شدن اعتماد از نظام سیاسی خواهد شد و در نتیجه  نظام سیاسی ضرر و زیان خواهد دید و چوب بی عدالتی برخی را تمام نظام سیاسی خواهد خورد.

ایرنا: ارزیابی شما از وضعیت عدالت اجتماعی چیست؟

نبوی: برای عدالت و عدالت اجتماعی نظریه پردازان و دانشمندان مختلف تعاریف، دیدگاه‌ها و رویکرد مختلف ارایه کرده اند  که عام ترین این تعریف ها این است که در جامعه اگر هر فردی به حقوقی که استحقاق و شایستگی آن را دارد، دست یابد در آن جامعه عدالت یا عدالت اجتماعی ساری و جاری خواهد بود بنابراین این پرسش را اگر بخواهیم با نگاه جامعه شناسی فرهنگ و با نگاه فرهنگی یعنی نگرش هایی که توسط رسانه‌ها اعم از فضای مجازی و رسانه‌های داخلی و خارجی، بررسی کنیم، می توانیم بگوییم از این نظر وضعیت عدالت و عدالت اجتماعی در ایران وضعیت چندان مناسبی ندارد. رسانه ها هر کجا که یک بی عدالتی  اتفاق بیافتد، آن را برملا می کنند و این به مرور زمان باعث می شود تا ذهنیت مردم جامعه تغییر یابد، جامعه ای که افراد آن از لحاظ اقتصادی و طبقاتی به شدت نابرابر هستند، توزیع پاداش ها، امتیازها و فرصت های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به شدت نابرابر توزیع می شود. این نابرابری ها شامل نابرابری  طبقاتی، قومیتی، مذهبی، شهری و روستایی، جنسیتی هستند و در اشکال مختلفی در جامعه وجود دارد و ما می‌توانیم با کمک شاخص‌هایی عینی و هم با تعریف وضعیت و با تعریف ذهنی که آحاد جامعه از وضعیت موجود دارند به این نابرابری ها و به این تبعیض ها پی ببریم و در حقیقت می‌توانیم برپایه رویکرد جامعه شناسی فرهنگی بگوییم که جامعه در وضعیت مناسبی نیست و باید به دنبال راهکارهای مناسب برای کاهش این نابرابری ها باشیم.

ایرنا: اگر بخواهیم در عرصه تحقق عدالت اجتماعی موفق عمل کنیم چه اقداماتی باید صورت گیرد؟

نبوی: برای تحقق عدالت اجتماعی ما می توانیم به برخی اصلاحات عمیق دست بزنیم و به کمک این اصلاحات در واقع تلاش بکنیم این اعتقادی را که نسبت به عدالت اجتماعی از میان رفته با مجموعه کارهای فرهنگی این اعتقاد دوباره برگردد، برای نمونه صدا و سیما می تواند با ساخت برنامه های غنی به جذب مخاطب بپردازد و در جلب اعتماد مردم و آگاهی بخشی برای زدودن نابرابری های اجتماعی نقش موثری ایفا کند. همچنین قوه قضاییه هم باید گزارش‌های دقیقی از کار خود را به مردم ارایه بدهد و هم در راستای تحقق عدالت اجتماعی اقدامات موثری انجام دهد.

منابع:

۱- مقدمه‌ای ‌برتبیین عدالت اجتماعی در اندیشه امام خمینی(س)، نوشته محمد حسین جمشیدی، ابراهیم ایران نژاد، دوره ۱۲، شماره ۴۹ - شماره پیاپی ۴۹
زمستان ۱۳۸۹، ص ۱۵-۳۸