فراموشی زبان مادری، نابودی یک فرهنگ را رقم می‌زند

به گزارش روز شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، در بسیاری از فرهنگ‌ها، در تاریخ، ادبیات و اسطوره، مادر معادل سرزمین در نظر گرفته شده است، مادری که رشد کودک به او بستگی دارد. سرزمین مادری، زبان مادری و کهن الگوی مادر، همواره بخش بزرگی شناخت هویت فردی را شکل داده است.

این تفکر که از دوره مادرسالاری، یعنی بیش از ۸هزار سال پیش باقی مانده، هنوز هم یکی از مهم ترین ارکان فرهنگی تمدن‌های گوناگون است که حتی مرزبندی‌های سیاسی امروز، نتوانسته از آن عبور کند.

امروز در تقویم یونسکو، روز جهانی زبان مادری است، زبانی که پیش از متولد شدن در دوران جنینی با آن آشنا می شویم و به آن زبان سخن گفتن را می آموزیم و در بزرگسالی با آن زبان می اندیشیم.

بنگالی؛ ریشه جشن زبان مادری

در برخی جوامع و کشورها زبان مادری گوشه‌ای از زبان ملی است، در نتیجه فاصله‌ای میان زبان مادری و زبان ملی نیست، اما در برخی سرزمین‌ها مثل ایران گویش‌های متفاوتی از زبان فارسی وجود دارد یا در هندوستان که زبانی ملی نیست اما بیش از ۲۲ زبان رسمی در کشورشان دارند و بیش از ۷۸۰ زبان متفاوت در این کشور مرسوم است.

روز جهانی زبان مادری هم یکی از رویدادهایی است به این تفاوت گویش ها در هندوستان پیوند دارد، پس از جدایی پاکستان از هندوستان در سال ۱۹۴۷، کشور کنونی بنگلادش نیز با نام پاکستان شرقی از خاک هند شد.

دولت وقت پاکستان زبان اردو را، زبان رسمی و ملی این کشور اعلام کرد، اما ۲۱ فوریه سال ۱۹۵۲ دانشجویان شهر داکا، به قانون جدید برای ممنوعیت تحصیل به زبان بنگالی، اعتراض کردند. پلیس این تظاهرات را سرکوب کرد و در نتیجه عده‌ای از معترضان کشته شدند، این دانشجویان خواستار رسمیت‌یافتن زبان بنگالی در کنار زبان اردو بودند، این اقدام، ۷ سال بعد در درگیری‌های خونین، استقلال پاکستان شرقی از پاکستان و شکل گرفتن کشور بنگلادش را رقم زد.

 بنگلادش در ۱۹۹۹ از سازمان یونسکو در سازمان ملل خواست تا روز ۲۱ فوریه (سوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری نامگذاری کند که این پیشنهاد با استقبال اعضای یونسکو روبرو شد و از سال ۲۰۰۰ میلادی بسیاری از کشورها این روز را گرامی داشته‌اند.

 سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) مراسم گوناگونی را در بسیاری از کشورهای جهان برگزار می کند و از دولت ها می خواهد که حقوق اقوام ساکن کشور خود را برای آموزش به زبان مادری شان به رسمیت بشناسند و زمینه تدریس زبان آنها را در نظام آموزشی کشورشان فراهم آورند.

 زبان‌های مادری در خطر هستند

شعار امسال یونسکو برای روز زبان مادری، ترویج چندزبانی برای شمولیت و پیراگیری در آموزش و جامعه، است که تمرکز آن بر درک فرهنگی متقابل بر اساس آموزش به زبان مادری است و اهمیت آن در برقراری ارتباط میان کشورهایی که چندفرهنگی هستند، دیده می شود.

اکنون در سراسر دنیا زبان‌های بسیاری در خطر انقراض قرار دارند، زبان هایی که ممکن است به زودی هیچ گویشوری نداشته باشند. افرادی که این زبان را بلدند، از میان می روند و دیگران نیز آن را نمی آموزند.

گفته می شود که از حدود ۶ هزار زبان رایج در جهان نزدیک به ۴۰ درصد آن در خطر فراموشی قرار دارند و در ایران نیز بنا بر اطلس یونسکو اکنون تعدادی از زبان‌ها در محدوده جغرافیایی ایران یا در وضعیت آسیب‌پذیر هستند، یا در معرض خطر و یا در شرایط بحرانی و در معرض انقراض. زبان‌های سنایا در استان تهران، مندایی در استان خوزستان و کُروشی در استان فارس در شرایط بحرانی قرار دارند، زبان‌های نطنزی و نائینی در استان اصفهان در خطر نابودی و زبان‌های تالشی در گیلان، خلجی در حوالی قم و ترکی خراسانی در وضعیت آسیب‌پذیر جای گرفته‌اند. چهارده زبان نیز در معرض خطر هستند، به این معنی که کودکان، دیگر این زبان‌ها را در خانه به عنوان زبان مادری یاد نمی‌گیرند و زبان خود را تغییر داده‌اند. تاتی در اردبیل، هورامی در مناطق کردنشین، وفسی در استان مرکزی، آشتیانی حوالی سمنان، سمنانی، خوانساری، گزی، دری زردشتی، سیوندی در فارس، بشاگردی، لارستانی در هرمزگان. زبان هالااولا در کردستان و لشان ددان در مهاباد لرستان اکنون منقرض شده به حساب می‌آیند.

پیوندهای فرهنگی و درک زبان محلی

زبان فارسی که امروز آن را به عنوان زبان ملی ایران می شناسیم، بازمانده فارسی میانه زردشتی است اما همین زبان هم یکی از چندین شاخه بازمانده از زبان فارسی است که فارسی دری و پشتو شاخه‌های دیگر آن به شمار می‌روند. زبان‌ مادری در ایران چندین گونه متفاوت از زبان فارسی را نیز شامل می‌شود، گیلکی، خراسانی، کردی، بلوچی و خوزی، نمونه‌های متفاوتی که گاهی زبان و گاهی گویش هستند اما گویش ها نیز در دسته زبان مادری جای می گیرند.

گستره فارسی زبانی، گسترده‌تر از حوزه ادیان، پیوندی از جنس نوروز و حتی فراگیرتر از آن را با خود دارد، زبانی که لایه‌های متفاوت آن از اروپای شرقی و در زبان ترکی در دوره عثمانی تا آن سوی مرزهای چین و مغولستان را در بر گرفته است.

زبان مادری به ما می‌گوید که نمی‌توان پهنه‌های فرهنگی را در چارچوب قوانین سیاسی محدود کرد و سرزمین‌ها را نمی‌توان در قالب کلمات محصور داشت، از میان رفتن یک زبان، نابودی یک فرهنگ است و آنچه امروز از فرهنگ آریایی باقی مانده، بخشی از پیوندهایی است که زبان های هند و آریایی از خود بر جای گذاشته‌اند، پیوندهایی که زبان های محلی رشته اتصال هستند و درک و حفظ و نگهداری آن‌ها، حفظ وطن است.

پیوستگی زبان مادری و سرزمین مادری پیوندی ابدی است، مادرانی که نه به وسعت سرزمین ایران که به گستره تمدن ایران رنگارنگ و گوناگون، فرزندانی را در حکم گویشوران خود بر جای گذاشته‌اند.