نقش استراتژیک قزوین در کودتای سوم مرداد ۱۲۹۹

به گزارش خبرنگار مهر سوم اسفند ۱۲۹۹ یعنی ۱۰۰ پیش در چنین روزی کودتای رضاخان میرپنج بر علیه قاجار شکل گرفت. دراین‌بین قزوین به‌عنوان نقطه آغازین این کودتا نقشی محوری ایفا کرد و حرکت قشون رضاخان به سمت تهران برای یک کودتای ننگین دیگر با حمایت انگلیس از این شهر آغاز شد.

مرحوم حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان در بخشی از کتاب «چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه» در رابطه با نقش انگلیس در این کودتا عنوان می‌کند: در مورد چگونگی کودتا توسط رضاخان مشهور است که انگلیس پس از جنگ جهانی اول و سیطره آن بر بخشی از خاورمیانه به دنبال تسلط بلامنازع بر ایران بود. انگلیس با عدم موفقیت در قرارداد ۱۹۱۹ م و پیروزی بلشویک‌ها در روسیه تصمیم گرفت با به وجود آوردن حکومتی قدرتمند و باثبات، منافع خود را در عراق و هند و ایران حفظ کند.

پسر ژنرال آیرون ساید فرمانده نیروهای انگلیسی در شمال ایران در ضمن شرح خاطرات پدرش می‌نویسد: «پدرم بعد از بازسازی روحیه نیروهای انگلیسی و ثبات بخشیدن به وضعیت آن‌ها در قزوین، متوجه بازسازی قزاق‌های ایرانی شد. داستان انتخاب رضاخان به فرماندهی نیروهای قزاق از جانب او را همه می‌دانند و گرچه در آن هنگام نمی‌دانست که او روزی شاه ایران خواهد شد، اما آشکارا راه را برای او هموار نمود.

سندی در وزارت امور خارجه آمریکا وجود دارد که نشان از نقش انگلیس در کودتای رضاخان می‌دهد. بی‌مناسبت نیست که قسمت‌هایی از این سند بسیار مهم (گزارش سفیر وقت آمریکا در تهران به وزیر امور خارجه) را نقل کنیم: «بلشویسم امری غیرقابل‌اجتناب می‌نماید؛ اما در واقعیت بیش از هر حادثهٔ دیگری که برای ایران رخ دهد به مذاق دولت انگلیس و وزارت هند خوش نمی‌آمد، زیرا ایران بلشویکی برای هند خطر همیشگی خواهد بود.... در عصر یکشنبه بیستم فوریه، مردم از حرکت حدود ۱۵۰۰ نفر از نیروهای قزاق از قزوین که در چند مایلی بیرون تهران هستند، تعجب‌زده شدند. گفته می‌شد که آن‌ها می‌خواهند پایتخت را به تصرف درآورند.

در عصر همان روز وزیرمختار بریتانیا برای هواخوری به بیرون شهر رفته تا حدود ساعت پنج بازنگشته. ساعاتی قبل از این ساعت، کنسول هیئت بریتانیا، سرهنگ دوم هیگ و سید ضیاالدین برای ملاقات با قزاقان به بیرون شهر رفته بودند. هدف این دو نفر تحقیق دربارهٔ نیات قزاقان مهاجم بوده است و قزاقان آشکار ساختند که به هر یک از آن‌ها بریتانیا قبل از ورود به شهر پنج تومان، حدود پنج دلار، داده است. این‌طور گفته می‌شود که پیش از خروج قزاق‌ها از قزوین کلنل اسمیت (رئیس قزاق‌ها در قزوین) پول لازم را برای تحویل به قزاق‌ها دریافت داشته است...

دیدار انگلیسی‌ها و رضاخان میرپنج در گراند هتل قزوین

محمدحسن سلیمانی پژوهشگر تاریخ معاصر ایران در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به سالروز کودتای سوم اسفند و پایان یافتن دوره حکومت قاجار در ایران اظهار کرد: در اواخر دوران حکومت قاجار وضعیت نظامی و اداری کشور به‌گونه‌ای بود که انگلیسی‌ها به‌عنوان یکی از قدرت‌های حاضر در ایران به این نتیجه رسیدند برای تأمین منافعشان و در مقابله با روس‌ها نیازمند تغییرات اساسی در ایران هستند و به همین علت کودتای سوم اسفند را طراحی کردند.

این پژوهشگر تاریخ معاصر ایران ادامه داد: بر این اساس انگلیسی‌ها کودتایی بر پایه توان قوای نظامی و سیاسی شکل دادند و برای رسیدن به این هدف برای هماهنگی با نیروهای قزاق به‌عنوان اولین نمونه‌های ارتش منسجم در ایران و سید ضیاالدین طباطبایی به‌عنوان چهره سیاسی اثرگذار وارد میدان شدند.

وی خاطرنشان کرد: در این دوران احمدشاه به توصیه انگلیس‌ها، روس‌ها را از فرماندهی نیروهای قزاق اخراج کرده بود و تاوان اشتباهش را با تسلیم شدن تهران داد چرا که تهران بدون کوچک‌ترین مقاومتی تسلیم قوای تازه‌نفس قزاق که از شمال ایران می‌رسیدند شد.

سلیمانی توضیح داد: پس از روی داد این اتفاق کابینه سیاه سید ضیا تشکیل شد و به‌واسطه زیاده‌خواهی‌هایش رضاخان به‌سرعت سیر صعودی پیشرفت را از فرماندهی لژیون قزاق، وزارت جنگ، سردار سپه‌ی و در نهایت تغییر حکومت و پادشاهی طی کرد.

پژوهشگر تاریخ معاصر ایران ابراز کرد: از مهم‌ترین علل انتخاب رضاخان به‌عنوان پادشاه آینده ایران از سوی انگلیس‌ها باید به مطیع بودن او و قدرتمندی‌اش در زمینه‌های نظامی‌گری اشاره کرد؛ او دقیقاً نیرویی بود که انگلیس‌ها برای تعریف آینده ایران نیاز داشتند و از طرفی با وقوع انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه و تحولاتی که شوروی بلشویک با آن دست‌وپنجه نرم می‌کرد انگلیس‌ها با تعیین پادشاه آینده ایران قدرت بلامنازع در زمین بازی ایران می‌شدند.

وی در ادامه این گفتگو با اشاره به نقش استراتژیک قزوین در کودتا سوم اسفند ۱۲۹۹ توضیح داد: قزوین در این میان نقش استراتژیکی را ایفا کرده است، انگلیسی‌ها و رضاخان میرپنج در گراند هتل قزوین باهم دیدار کردند و برنامه‌ریزی‌های نهایی کودتا در قزوین اتفاق افتاد و از طرفی نیروهای کودتا در این محل گرد هم آمدند به همین علت می‌توان گفت قزوین در این فضا یک نقش کالبدی ایفا کرده است.

زمین‌گیر شدن ۲ هزار قزاق در روستای آقابابای قزوین

سلیمانی اضافه کرد: بیش از ۲ هزار نیروهای قزاق که به‌تازگی در جنگل با نیروهای میرزا کوچک خان و جریان جنگلی‌ها برخورد داشتند در روستای آقابابا و شهر قزوین زمین‌گیر شده بودند و در این منطقه راه پس و پیش نداشتند، انگلیسی‌ها با پشتیبانی و متحدالشکل کردن قزاق‌ها و نیز پشتیبانی مالی از سید ضیا برای شکل دادن کودتا این نیروها را آماده ورود به تهران کردند.

این کارشناس در یک صدمین سالگرد کودتای سوم اسفند خاطرنشان کرد: در این دوره زمانی خیلی‌ها به فکر ضربه زدن به حکومت مرکزی ایران بودند و برای این اقدام باید به‌سوی روس‌ها و یا انگلیس‌ها می‌رفتند، پیش‌تر اشاره شد که روس‌ها با توجه به تحولات داخلی توان چنین دخالتی را نداشتند، انگلیس‌ها برنامه‌ریزی‌های دقیق برای این تغییر انجام داده بودند و در ادامه راه کودتا شخصیت فرمان‌بردار رضاخان و شکل‌گیری حکومت پهلوی را گزینه مناسبی برای دهه‌ها سایه افکندن به آینده ایران دیدند.

به گزارش مهر تاریخ همواره مملو از نکات و مطالب آموزنده هست. انگلیسی‌ها و غربی‌ها در طول مسیر خود در تاریخ هیچ‌گاه نفعی برای این ملت نداشته و ضربات مهلکی را به این کشور وارد کرده‌اند.

شاید سوم اسفند فرصتی مناسب برای بازخوانی یکی دیگر از دخالت‌ها و حتی ظلم‌های انگلیسی‌ها در حق این ملت باشد.