یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
بی بی سی فارسی
- صالح‌محمّد خلیق
- پژوهشگر و مورخ ادبی
منبع تصویر، Getty Images
در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتارهایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالش‌های پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود. صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتارها با رویکردهای متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند که بمرور در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر می‌شوند. در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.
منبع تصویر، Getty Images
هرچند خود الفبای کنونی زبان فارسی دری دشواری‌ها و چالش‌های ویژۀ خود را دارد و در آن برخی از آواها در میان واژه‌ها شکلی برای نوشتن ندارند و نیز شماری از آواها و واج‌های صدادار ناهم‌گون با حرف‌ها و شکل‌هایی هم‌گون نوشته می‌شوند و به همین‌گونه شکل گسستۀ یک حرف و شکل‌های پیوستۀ آن در آغاز، وسط و انجام یک کلمه از هم متفاوت اند و برخی از حرف‌ها هم در کلمه‌هایی واحد با حرف‌های مابعد و یا ماقبل خود پیوست‌ناپذیراند؛ امّا آن‌چه که به عنوان روش املای این زبان مطرح است همیشه از آغاز پیدایش این زبان و نگارش آن به این رسم‌الخط، واحد و یک‌سان نبوده است. اختلاف در املای زبان فارسی دری بیش‌ترینه برخاسته از چه‌گونه‌گی نگارش پیوسته یا گسستۀ اجزای واژه‌های ترکیبی، پیش‌وندها، پس‌وندها، حرف‌های ربط، عطف و نشانه‌های دستوری و نحوی و صرفی است.
پیشینۀ روش املای زبان فارسی دری در افغانستان و کوشش‌ها در راستای یک‌سان‌سازی آن:
در گذشته‌ها در متن‌های دست‌نویس زبان فارسی دری نیز یگانه‌گی در روش در افغانستان یا سرزمین‌های دیگر فارسی‌زبان وجود نداشت و هر خطّاط و خوش‌نویسی به ذوق خود می‌نوشت و پس از پیدایش صنعت چاپ نیز این چندگونه‌گی در روش املا، هم در کتاب‌ها و هم در رسانه‌های نوشتاری، هم‌چنان ادامه یافت. در خورد یادکرد است که در تاریخ معاصر افغانستان کوشش‌هایی از سوی شماری از استادان گسترۀ زبان و ادبیّات فارسی دری، مانند استاد قاری عبدالله، استاد عبدالحق بیتاب، دکتر عبدالاحمد جاوید، دکتر محمّدرحیم الهام، عبدالله افغانی‌نویس، نکهت سعیدی، دکتر روان فرهادی، عبدالحبیب حمیدی، عمر زاهدی، عین‌الدّین نصر و دیگران در بخش دستور زبان و درست‌نویسی انجام داده شدند و از جمله دکترجاوید جزوۀ درسی "بحث انتقادی بر املا و انشای فارسی" را در سال ۱۳۳۰ هجری خورشیدی نوشت که در مجموع، این کارها در این برهۀ تاریخی از ارزش فراوانی برخوردار بودند.
گام بنیادین در زمینۀ یک‌سان‌سازی روش املای زبان فارسی دری و نشانه‌گذاری‌ها در افغانستان در سال ۱۳۶۳ با نشر و پخش جزوه‌یی به نام "روش املای زبان دری" توسّط اتحادیّۀ نویسنده‌گان گذاشته شد. این جزوه به کوشش پویا فاریابی در ۵۶ صفحه به قطع رقعی با شماره‌گان ده هزار و یکصد نسخه در چاپ‌خانۀ وزارت تعلیم و تربیّۀ افغانستان در کابل به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ مقدّمه‌یی به قلم دستگیر پنجشیری، رئیس اتّحادیّۀ نویسنده‌گان، و پیش‌گفتاری دربارۀ الفبای زبان فارسی دری و دو بخش: دربارۀ املا و دربارۀ نشانه‌گذاری، بود. کار طرح و تدوین این روش توسّط کمیسیونی متشکّل از استادان دانش‌گاه کابل، دانش‌مندان آکادمی علوم و اعضای فنّی اتّحادیّۀ نویسنده‌گان که اعضای اصلی آن دکتر عبدالاحمد جاوید، دکتر محمّدرحیم الهام، محمّدعمر زاهدی، استاد واصف باختری، استاد اعظم رهنورد زریاب، لطیف ناظمی، پویا فاریابی و اعضای مشاور آن استاد عبدالحی حبیبی، سرور همایون و رضا مایل هروی بودند از سال ۱۳۶۱ مدّت سه سال را در بر گرفت.
این روش دربرگیرندۀ نکته‌هایی مهمّی برای یک‌سان‌سازی نوشتار زبان فارسی دری بود. به گونۀ نمونه در آن کتاب پیش‌نهاد شده بود که پس از واژه‌های مختوم به حرف‌های صدادار "الف" و "و" در صورتی که در حالت مضاف، موصوف یا منسوب قرار بگیرند یک "ی" و در واژه‌های مختوم به "ه" غیر ملفوظ در چنین حالت‌ها بر بالای "ه" نشانۀ "ء" افزوده شود، هرگاه با واژه‌های مختوم به "ه" غیر ملفوظ پسوند یا واژه‌یی دیگر بیاید "ه" غیر ملفوظ حذف نمی‌شود: مانند "زنده‌گی"، "پرنده‌گان"، "تشنه‌وار"، "نامه‌رسان" و غیره، واژه‌های ترکیبی را تا حد ممکن باید پیوست باهم بنویسند و نیز پسینۀ "را" و حرف‌های ربط "که" و "به" را جدا بنویسند و به همین‌گونه نشانۀ جمع (ها) را پیوست بنویسند. این روش نوشتاری در مجلّۀ "ژوندن" و نشریّۀ "قلم"، ارگان‌های نشراتی انجمن نویسنده‌گان افغانستان، و نیز در نشریّه‌های دولتی آن وقت رعایت می‌شد. البته این روش املا، ریشۀ تاریخی نیز دارد و در بعضی از نسخه‌های خطّی نیز مثلاً "زنده‌گی" و "تابنده‌گی" و امثال آن‌ها را به همین سیاق نوشته اند.
منبع تصویر، Getty Images
نقش نهادهای مسؤول دولتی افغانستان در تعیین املای یگانه برای زبان فارسی دری
آن‌گونه که دیده می‌شود نهادهای مسؤول دولتی افغانستان از گذشته‌ها تا امروز هیچ‌گونه برنامه و راه‌کاری در زمینۀ یک‌سان‌سازی روش املای زبان فارسی دری نداشته اند و امّا دانش‌مندان و نویسنده‌گانی که در این نهادها از جمله در وزارت‌های آموزش و پرورش، وزارت آموزش‌های عالی و آکادمی علوم کار می‌کردند به این مسأله هرگز بی‌توجّه نبوده اند و ما گواه کارهای ماندگار انفرادی یا جمعی آنان در این زمینه بوده ایم. با آن‌هم پس از گذشت نزدیک به چهار دهه از نشر و پخش جزوۀ "روش املای زبان دری" پذیرفتۀ اتّحادیّۀ نویسنده‌گان، از قرار معلوم در این اواخر انستیتوت زبان و ادب دری آکادمی علوم افغانستان در نظر دارد باز هم یک روش تازۀ املا را برای زبان فارسی دری با مشورۀ اهل خبره وضع کند و نیز کار نگارش و تدوین فرهنگ معاصر زبان فارسی دری را روی دست دارد و به همین‌گونه وزارت معارف هم در سال گذشته اعلام کرده است که برای معیاری‌سازی املا در زبانهای فارسی دری و پشتو به هم‌کاری نهادهای مسؤول دیگری چون وزارت اطّلاعات و فرهنگ، آکادمی علوم، دانش‌گاه‌های کابل و تعلیم و تربیّه و دارالمعلمین سیّد جمال‌الدّین افغان دست به کار شود و امّا تا جایی که معلوم است در وزارت اطّلاعات و فرهنگ در این زمینه هیچ حرکتی مشهود نیست.
- 'تقابل با فرهنگستان'؛ مانعی جدی در راه نظام‌مند کردن خط فارسی
- شورای اصلاحِ خط ِفارسی چرا و چگونه تشکیل و تعطیل شد و چه کرد؟
- شورایِ بازنگری در شیوه‌یِ نگارشِ خطِ فارسی؛ گامی 'مهم اما ناتمام'
- نقش و جایگاه زبان پارسی در قزاقستان؛ گذشته، امروز و آینده
- معضل خط و زبان؛ سرگذشت پارسی در شوروی پیشین
- سیاست‌زدگی، تیغی بر گلوی زبان فارسی در افغانستان
- یونیکد؛ فرهنگستان جهانی زبان‌ها؟
- نگاهی به سرگذشتِ زبان و خط فارسی در روزگار ما
آشفته‌گی نوشتار در مطبوعات و مراسلات اداری ام‌روزی افغانستان
متأسّفانه امروز شیوۀ نوشتار در رسانه‌ها و کتاب‌ها و مراسلات اداری در افغانستان بسیار آشفته است، تا جایی که نمی‌توان گفت شیوۀ غالب کدام شیوه است؟ افزون از ناهم‌سانی‌های املایی در واژه‌های فارسی دری، ناهم‌گونی‌هایی در کاربرد ساختارهای دستوری زبان عربی و در نگارش واژه‌های دخیل از زبانهای اروپایی در زبان فارسی دری و نشانه‌گذاری‌ها و پاراگرف‌بندی‌ها نیز مشکل‌ساز اند.
در برخی از کتاب‌ها و رسانه‌های نوشتاری شیوۀ نگارش رسمی کشور ایران را به کار می‌بندند و در بعضی از نوشته‌ها هنوز هم از روش املای پذیرفتۀ اتحادیّۀ نویسنده‌گان کار می‌گیرند، امّا بسیاری‌ها کدام روش ویژه‌یی را دنبال نمی‌کنند.
با پیدایش خطّ کامپیوتری، روش تازه‌یی هم از سوی برخی از نهادهای فرهنگی و ادبی کاربرد یافته است. در این روش، جای پیوست‌نوشتن‌های واژه‌های ترکیبی را گذاشتنِ نیم‌فاصله در بین اجزای آن واژه‌ها گرفته است و آن کلمه‌ها و حرف‌هایی را که باید جدا می‌نوشتند با گذاشتن یک فاصله پیش و یک فاصله پس از آن‌ها می‌نویسند و در نقطه‌گذاری هم اصولی را در نظر می‌گیرند که با معیارهای جهانی نوشتار مطابقت دارند. آن گونه که دیده می‌شود، کاربرد این روش تا جایی امیدوارکننده است، امّا تا زمانی که از سوی نهادهای مسؤول، یک روش یک‌سان برای املای زبان فارسی دری وضع نگردد و کاربرد آن روش از سوی دولت، سراسری نشود مشکل چندگانه‌گی روش املا هم‌چنان ادامه خواهد داشت.
آسیب‌شناسی چندگانه‌گی املا و پیش‌نهادها برای یگانه‌گی آن
ناهم‌سانی‌های موجود در نگارش واژه‌ها در زبان فارسی دری می‌توانند آسیب‌های فراوانی را به این زبان که قلم‌رو گسترده‌یی در منطقه دارد وارد سازند. این ناهم‌سانی‌ها به تدریج در کلّیت زبان تأثیر منفی خود را به‌جا خواهند گذاشت. یکی از آسیب‌هایی که چندگانه‌گی املا در زبان فارسی دری می‌تواند داشته باشد در گسترۀ آموزش نوشتن و خواندن این زبان، هم برای گوینده‌گان آن و هم برای دیگران، است. آسیب مهمّ دیگرِ ناشی از ناهم‌گونی روش املا، مشکل‌آفرینی در یافتن مطلبی به‌وسیلۀ سامانه‌های جست‌وجوگر اینترنتی است و از همه مهم‌تر این که چندگانه‌گی املایی می‌تواند برای خواندن یک متن نیز مشکل‌ساز باشد.
برای هم‌سان‌سازی املای زبان فارسی دری کاری که باید در گام نخست انجام داد، ایجاد یک فرهنگستان زبان از سوی دولت افغانستان خواهد بود. با پی‌ریزی چنین نهادی افزون بر این که برای پدیده‌های نو واژه‌های مناسب نوی گذاشته خواهد شد، برنامه‌های مناسبی در زمینه‌های بالنده‌گی و باروری زبان و درست‌نویسی و نیز سراسری‌ساختن روش یگانۀ نگارش از طریق نشریّه‌های نوشتاری و کتاب‌ها، ریخته خواهند شد. تا ایجاد فرهنگستان زبان، عجالتاً انستیتوت زبان و ادب فارسی دری که در چارچوب آکادمی علوم افغانستان فعالیّت دارد نیز می‌تواند به این مسألۀ حیاتی و سرنوشت‌ساز برای زبان فارسی دری، بپردازد.
پس از تدوین روش یگانۀ املا، پایه‌گذاری ساختارهایی برای ویراستاری در بن‌گاه‌های نشراتی و اداره‌های نشریّه‌های چاپی نیز امری ضروری برای رعایت، تعمیم و نهادینه‌سازی یگانه‌گی روش املا در سطح کشور خواهد بود. متأسّفانه در افغانستان هم در قانون رسانه‌های همه‌گانی و هم در طرزالعمل تأسیس و ثبت رسانه‌ها و نهادهای رسانه‌یی به جز از صاحب امتیاز و مدیر مسؤول از ویراستار سخنی به میان نیامده است و در ساختار نشریّه‌های دولتی افغانستان نیز کدام سمّتی به نام ویراستار وجود ندارد و در اینجا تنها به موجودیّت مصحح بسنده شده است، در حالی که کار یک مصحح صرف مقابلۀ متن قابل چاپ با نسخۀ اصلی آن است و کار ویراستار، کاستن و افزودن در متن، سازگارساختن متن با معیارهای علمی موضوع آن و یک‌دست‌سازی متن از نگاه شیوۀ نگارش و کابرد درست نشانه‌ها و امثال این‌ها و فراتر از کار یک مصحح است.
و آخرین پیش‌نهاد برای از میان‌برداشتن تفاوت‌ها در املای زبان فارسی دری و رسیدن به یک روش یگانۀ املایی این است که نهادهای ذی‌ربط مسؤول با راه‌اندازی گفت‌مان‌های علمی دانش‌مندان زبان و ادبیّات کشور بکوشند تا بربنیاد بافت‌های اصلی دستور زبان به پیش‌کش یک روش هم‌سان و یگانۀ املا برای کتاب‌های درسی، بن‌گاه‌های نشراتی و رسانه‌های چاپی و نیز نامه‌ها، اسناد و مراسلات رسمی اداری کشور به توافق برسند.
منبع خبر: بی بی سی فارسی 
اخبار مرتبط: یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
