از توضیح‌المسائل خمینی تا تفریح‌المسائل خرسندی

در مذهب شیعه مرجع تقلید را جایگاهی ویژه است. این شخص از نظر فقهی به مقامی دست یافته که با انتشار "توضیح‌المسائل" و یا "استفتائات" مجتهدی "جامع‌الشرایط" می‌شود و شیعیان در غیبت امام زمان، در احکام شرعی به وی رجوع کرده، از او اطاعت می‌کنند.

تقلید به معنای قلاده است؛ گردنبندی که بر گردن حیوانات می‌بندند تا رفتن آنان را به کنترل درآورند. مرجع تقلید اما بی‌آنکه قلاده‌ای بر گردن کسی ببندد، بندگان را به فرمان خویش درمی‌آورد.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

از زمان صفویه با پیدایی شهرها روحانیت نیز متمرکزتر شد. به نظر می‌رسد که درجات روحانیت از همین زمان، از طلبه تا آیت‌الله، طبقه‌بندی شده باشد. و در این میان آیت‌الله کسی است که در مقام روحانیت، نشان از خدا دارد. از میرزای قمی (۱۲۰۰-۱۲۶۶ قمری) به عنوان نخستین مرجع تقلید نام می‌برند. نخستین فتوا نیز در "جنبش تنباکو" از سوی میرزای شیرازی صادر شد. آیت‌الله بروجردی در این میان نقش بزرگی در به سامان درآوردن روحانیت داشت. نخستین "توضیح‌المسائل" نیز به سال ۱۳۳۵ توسط علامه کرباسچیان منتشر شد که در واقع مجموعه‌ای از فتواهای آیت‌الله بروجردی بود.

مرجع تقلید همیشه از مصونیت سیاسی نیز بهره‌مند است. احترام به روحانیون تراز اول کشور در نخستین قانون اساسی کشور نیز آمده است. در این راستا در پی بازداشت روح‌الله خمینی در سال ۱۳۴۲ به دنبال حوادث قم، در مرداد همین سال ۲۲ تن از روحانیون قم و مشهد که نام آیت‌الله شریعتمداری نیز در میان آنان بود، برای نجات خمینی از زندان، در نامه‌ای به شاه مرجعیت خمینی را یادآور شدند. همین نامه آزادی و تبعید او را نتیجه شد.

هادی خرسندی از مشهورترین طنزنویسان معاصر ایران است. طنزنویسی را از "توفیق" شروع کرد و پیش از انقلاب در روزنامه اطلاعات طنز می‌نوشت. در لندن بود که انقلاب شد. در همراهی و همدلی با انقلاب به ایران بازگشت تا در فضایی آزاد بنویسد. خلاف انتظار، خود را این‌بار نه در برابر سانسورچیان شاه، بل‌که در برابر حزب‌الله دید. او در نخستین شعر خویش، "اسم شب"، تمامی وعده‌های خمینی را توخالی یافت. از "گرگ" و "روباه" و "شب زور" و "سیاه" نام برد که "نان" و "آزادی" و "آفتاب" را هدف قرار داده‌اند و هشدار داد: «اجل گرت امشب امان دهد / باش تا صبح دولتت بدمد.»

هنوز چند طنز بیشتر از او در کیهان و اطلاعات منتشر نشده بود که شعار "هادی خرسندی اعدام باید گردد" حزب‌الله در برابر دفتر روزنامه کیهان شنیده شد. خرسندی فروردین سال ۵۸، در دومین ماه از پیروزی انقلاب، مجبور شد به زندگی مخفی روی آورد و مدتی بعد به ناگزیر کشور را ترک گوید.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

طنزنویسان در ایران بعد از انقلاب پنداری شامه‌ای تیزتر داشتد و زودتر از دیگران صدای "فاشیسم مذهبی" را شنیدند. "آهنگر" با مسئولیت منوچهر محجوبی از "مثلث بیق" نوشت، به زنجیر و گُرز حزب‌الله و خفقانی که از راه می‌رسید اعتراض کرد و از مردمی نوشت که بسیار سریع در حال تعویض ماسک برای چهره خویش بودند. "آهنگر" نخستین نشریه‌ای بود که از سوی دادستانی ممنوع شد. محجوبی نیز بسیار سریع مجبور به ترک کشور شد و به هادی خرسندی در لندن پیوست که از همان نخستین ماه تبعید نشریه‌ای به نام "طاغوت" را منتشر می‌کرد.

"اصغرآقا" به زودی جانشین "طاغوت" شد که به احتمال نخستین نشریه تبعیدی بود. محجوبی نیز انتشار "آهنگر در تبعید" را آغاز کرد. این دو سال‌ها همکار هم ماندند. محجوبی در ۱۳۶۸ درگذشت. هادی خرسندی اما ماند و هم‌چنان می‌نویسد. اگرچه تا کنون ۳۲۰ شماره از "اصغرآقا" منتشر شده، ولی او خود را به آن محدود نکرد. از تمامی ابزار مدرن استفاده کرد تا صدای اعتراض خویش را رساتر از پیش بلند کند. گاه نویسنده و بازیگر تئاتر شد، گاه کابارتیست. گاه سخنرانی کرد و شعر خواند و زمانی نیز "خرسندی‌اپ کمدی" و "استنداپ کمدی" را راه انداخت تا بگوید و بخنداند و به فکر وادارد. استفاده او از ابزار مدرن برای به خدمت درآوردن آن‌ها، کاری ستایش‌برانگیز است. زمانی نقالان و پرده‌داران روایتگری می‌کردند، و زمانی عارف شعری می‌سرود و بعد آن را به ترانه می‌خواند و زمانی دیگر نیز مارک تواین در آن‌سوی جهان مردم را دور خویش جمع می‌کرد تا برایشان داستان بخواند. خرسندی نیز با چنین تجربه‌هایی، راه خود را برای بیان تولیدات خویش به درستی یافته است.

آن‌چه خرسندی تولید می‌کند، بسیار سریع از طریق دنیای مجازی پخش می‌شود. کارهای او در یوتیوب بیش از صدهزار بیننده دارد. به جرأت می‌توان او را موفق‌ترین طنزنویس معاصر ایران محسوب داشت. این را نیز باید گفت که بر اساس اسناد دادگاه میکونوس، خرسندی نخستین فردی است که فتوای قتل او را صادر کردند و نام او هم‌چنان در صدر سیاهه‌ای قرار دارد که قرار است کشته شوند.

"تفریح‌المسائل" آخرین اثر خرسندی است که نشر باران در سوئد آن را منتشر کرده است. خرسندی در "تفریح‌المسائل" که "مثنوی بکارت" نیز زیرعنوان آن است، با دُم شیر بازی کرده است. در هر صفحه از این کتاب، ابتدا پاسخ‌های خمینی را در برابر پرسش‌های فقهی از کتاب "توضیح‌المسائل" آورده و سپس به نیش و نوشی طنازانه از تهی بودن چنین افکاری می‌نویسد. خرسندی در برابر خمینی فتواهای خویش را یک به یک صادر می‌کند تا شادی و تفریح و خنده را که بایسته هستی‌ست، در برابر دروغ و ریا و کهنگی فکر و فرامین مرگ و نیستی بگذارد؛ همان فرامینی که قرار بود از ایران بهشت روی زمین بسازد. خرسندی از لابه‌لای کتاب خمینی چهره دیگری از تفکری را نشان می‌دهد که او آن را نمایندگی می‌کرد.

همانطور که شاهنامه حاصل سی سال کار فردوسی است، خرسندی نیز این اثر را حاصل سال‌ها کار خود می‌داند و به پیروی از او در ابتدای کتاب می‌نویسد: «بسی حال کردم در این یک دو سال/ به عشق شما مردم اهل حال/ پی افکندم از طنز کاخی جدید/ بیائید داخل، که خوش آمدید...!»

خرسندی تأکید دارد که «کتاب تفریح‌المسائل نگاهی طنزی و تفریحی دارد و جز به آثار آیت‌الله خمینی به هیچ کتاب مذهبی نظر ندارد. تمامی نقل‌قول‌ها دقیقاً از تألیفات ایشان است.»

خرسندی افشاگری می‌کند و بی‌هیچ ترسی "زبان سرخ" در کام می‌چرخاند: «خلاف تصور عامه، مسائل این کتاب‌ها، فقط مربوط به امور سکسی و موارد جنسی و ابزار پایین‌تنه و بول و غایط نیست. حضرتشان در راستای احکام پیشینیان‌شان، در مورد نماز و روزه و طهارت و حج و اجیر کردن انسان و پیدا کردن جواهر در دریا و شکار حیوانات و قورت دادن مگس و ماهیگیری و فرار کردن اسبی که فروخته شده و تنقیه کردن و پیدا شدن گنج در شکم حیوانی که خریداری شده و نماز خواندن در سفینه فضایی و کشتن روباه و...احکام دقیق صادر فرموده‌اند.»

"توضیح‌المسائل" نگاه به مرگ دارد. با شایست‌ها و ناشایست‌ها، با ثواب‌ها و گناه‌ها می‌کوشد کوله‌باری برای مؤمن فراهم آورد تا در دنیایی دیگر از جهنم نجات یافته، در بهشت به شادی در آغوش حوریان و غلمان‌ها عمر جاودان یابد. خرسندی اما جهان موعود را دروغ و ریا می‌داند و خیام‌وار خواننده را به لذت و تفریح در جهانی که هست، دعوت می‌کند.

"توضیح‌المسائل" از کتاب‌های ممنوعه بود در زمان حکومت شاه. به وقت انقلاب نیز فکر نکنم حتا یک‌درصد جامعه از آن اطلاع داشتند. کتابی بود غیرقابل مصرف. آنگاه مطرح شد که روحانیون از ارکان حکومت شدند. خرسندی در همین راستاست که پس از خواندن آن می‌نویسد: «کتاب توضیح‌المسائل خنده‌دار بود، گریه‌دار بود، حیرت‌آور بود.»

حال چه بخواهیم و چه نخواهیم، همین‌ها بخشی از فرهنگ ماست. خرسندی خود آگاه بدان است. او نمی‌کوشد چون بسیاری از مخالفان حکومت، خمینی را اجنبی بنامد و تأثیر اسلام را بر فرهنگ ایران نادیده بگیرد. به درستی می‌سراید: «ایرانیم و شاه و خمینی ثمراتم/ من عامل تکثیر ژن این حضراتم/ انگار که آن شب سرشتند گلم را/ مانده می آن‌ها ته پیمانه ذاتم.»

"تفریح‌المسائل" آخرین تیر ترکش هادی خرسندی نیست. او پنداری در پی انتشار هر اثری، تازه سماع خویش بر زمین انسان‌ها را آغاز می‌کند؛ هم‌چنان پابرجا و با قلمی در گردش.

* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  آنگلا مرکل

  در دورانی که یونان دوران سخت بحران مالی را می‌گذراند، نشریات یونان بارها تصویر آنگلا مرکل را در لباس نازی‌ها منتشر می‌کردند. در این تصویر که در سال ۲۰۱۲ روی جلد نشریه طنز "میستیکی الادا" به چاپ رسید، مرکل در لباس و کلاه ارتش نازی دیده می‌شود و روی شانه‌ی او نیز لاشخوری نشسته است. دولت آلمان اما هرگز تصمیم به برخورد حقوقی با این ماجرا نکرد.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  ولادیمیر پوتین

  تصاویر برهنه‌ای که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در مرخصی خود برای نشان دادن قدرت و مردانگی‌اش گرفته بود، از سوژه‌های مورد توجه هنرمندان و طنزپردازان بوده است. در کارناوال شهر دوسلدورف در سال ۲۰۱۵ مجسمه‌ای از پوتین ارائه شد که با الهام از عکس‌های پوتین ساخته شده بود. بر بازوی قوی پوتین لفظ "ارتش" نوشته شده و بر بازوی نحیف او واژه‌ی "اقتصاد".

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  دونالد ترامپ

  دونالد ترامپ، نامزد جنجالی جمهوری‌خواهان در انتخابات مقدماتی ریاست‌جمهوری آمریکا از چهره‌های مورد علاقه و محبوب طنزپردازان و کاریکاتوریست‌ها است. البته ترامپ میانه خوشی با انتقاد ندارد. نشریه بوستون گلوب به تازگی با انتشار داستانی ساختگی، سیاست‌های ترامپ در قبال مهاجران و مهاجرت را به طنز و شوخی گرفت. ترامپ نیز در واکنش به آن، این نشریه را "بی‌ارزش" و "احمقانه" نامید.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  کیم جونگ اون

  رهبر جوان کره ‌شمالی نیز چندان اهل شوخی نیست. فیلم "مصاحبه" که در آن کیم جونگ اون به طنز گرفته می‌شود، جنجال‌های فراوانی به دنبال داشت. این فیلم ماجرای دو خبرنگار ‌آمریکایی است که به پیونگ یانگ می‌روند تا با رهبر کره شمالی مصاحبه کنند، اما پیش از این دیدار از سوی سازمان سیا مامور قتل او می‌شوند. سرورهای کمپانی سونی پیکچرز، تهیه‌کننده این فیلم از سوی کره شمالی مورد حملات سایبری قرار گرفت.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  جرج دبلییو بوش

  جرج دبلیو بوش را نیز می‌توان یکی از شخصیت‌های محبوب طنزپردازان، کاریکاتوریست‌ها و مجریان شوهای تلویزیونی دانست که معتقدند، او از هوش چندان سرشاری برخوردار نیست. و همین کم‌هوشی از موضوعاتی است که بارها دستمایه طنز و شوخی قرار گرفته است. جرج دبلیو بوش در این اواخر با نمایش هنرش در نقاشی خبرساز شده بود که البته این مسئله نیز مناسبتی نیک برای طنزپردازان بود.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  یاروسلاو کاچینسکی

  یکی از سوژه‌های که هنرپردازان کارناوال دوسلدورف در سال جاری میلادی به آن پرداختند و باعث تلخی مذاق مقامات لهستان شدند، مجسمه‌ای از یاروسلاو کاچینسکی، رئیس‌جمهور این کشور بود. در این تصویر لهستان در نقش زنی نشان داده شده که مورد تحقیر و تعرض قرار گرفته و زیر چکمه کاچینسکی زانو زده است. وزیر خارجه لهستان با انتقاد از این موضوع گفت که این مجمسه "نمایانگر تنفر از لهستانی‌ها و سیاستمداران لهستانی" است.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  بنیامین نتانیاهو

  نخست‌وزیر اسرائیل پای ثابت شوی تلویزیونی Eretz Nehederet (سرزمین فوق‌العاده) است و در آن بارها به طنز و شوخی گرفته شده است. در این صحنه یکی از کمدین‌ها که نقش نتانیاهو را برعهده دارد، سرگرم مذاکره با یکی از مقامات حماس است. البته نتانیاهو هیچ مشکلی با برخوردهای طنزآمیز این شو نداشته و در سال ۲۰۱۳ حتی یک بار خود مهمان ویژه آن بوده است.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  وینستون چرچیل

  طنز و شوخی با سیاستمداران برجسته سابقه‌ای طولانی دارد. در این کاریکاتور بریتانیایی که به سال ۱۹۱۵ برمی‌گردد، چرچیل (وزیر دریانوری آن زمان) در نقش آشیل، قهرمان یونان باستان و ماجرای تروا به تصویر کشیده شده است. "نبرد در کشتی‌ها" عنوان این کاریکاتور بود و گریزی می‌زد به یکی از نبردهای دریایی‌ای که چرچیل در آن شکست خورده بود.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  آیت‌الله خمینی و رودی کارل

  جنجال‌آفرینی‌های برنامه‌های طنزآمیز نیز سابقه‌ای طولانی دارد. در سال ۱۹۸۷ رودی کارل در برنامه طنز خبری خود که از شبکه اول تلویزیون آلمان پخش می‌شد، به طور طنزآمیز از هشتمین سالگرد انقلاب اسلامی سخن گفت. صحنه‌ای ساختگی در این ارتباط که در آن زنان سینه‌بندهای خود را به سمت آیت‌الله خمینی پرتاب می‌کردند، جنجال و کشمکش‌های زیاد و در نهایت عذرخواهی رودی کارل را به دنبال داشت. او تهدید به مرگ شده بود.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  اردوغان و بومرمان

  تازه‌ترین موردی که در این روزها خبرساز شده، شعر طنزآمیز یان بومرمان (تصویر)، شومن طنزپرداز آلمانی است. او در یکی از برنامه‌های خود که در کانال "زد د اف نئو"، وابسته به شبکه دو تلویزیون آلمان پخش شد رجب طیب اردوغان را مردی ریاکار می‌خواند که "چون به خلوت می‌رود آن کار دیگر می‌کند". اردوغان نیز رسما از بومرمان شکایت کرده است. دولت آلمان نیز در حال سرگرم بررسی ماجرا است.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  باز هم اردوغان

  البته این نخستین بار نیست که اردوغان ناخشنودی خود را از طنز و شوخی ابراز می‌کند. چندی پیش در پی بخش برنامه طنز‌آلود درباره سیاست‌های اردوغان در شبکه NDR آلمان، رئیس جمهور ترکیه به پخش این برنامه اعتراض کرده و دولت ترکیه نیز دوبار سفیر آلمان در آنکارا را فراخوانده بود. واکنش تند اردوغان انتقادهای شدید سیاستمداران آلمانی و انجمن ترک‌های آلمان از رفتار رئیس جمهور و دولت ترکیه را به دنبال داشت.

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  واکنش مجری

  مجری این برنامه طنز در پاسخ به اینکه آیا حاضر به عذرخواهی از اردوغان است، تصریح کرد: «نمی‌دانم، چرا باید عذرخواهی کرد. ترانه‌ی طنز درباره اردوغان بر پایه واقعیت‌ها ساخته شد. ما فقط اردوغان را به چیزهای متهم می‌کنیم که روزنامه‌نگاران و سیاستمداران مدت‌هاست که به خاطر آن از اردوغان انتقاد می‌کنند.»

• روایتی تصویری از طنز و شوخی با سیاست و سیاستمداران

  محدود کردن رسانه‌ها

  در ترانه طنز برنامه Extra 3 درباره اردوغان از جمله به تلاش‌های او و دولتش برای محدود کردن عملکرد و استقلال رسانه‌ها پرداخته شده و گفته می‌شود: «هر روزنامه‌نگاری که چیزی می‌نویسد و به مذاق اردوغان خوش نمی‌‌آید، فردا توی زندان است.» کریستیان اهرینگ، مجری برنامه در گفت‌وگوی خود با اشپیگل آنلاین گفت: «این واقعا مسخره است که اردوغان در واکنش به اتهام نقض آزادی عقیده خواستار سانسور برنامه ما شده است.»

  نویسنده: Jan Bruck / SA