ما و شهید صدر مسائل مشترکی داریم که او را برای ما جذاب می‌کند

به گزارش خبرنگار مهر، جلسه نقد کتاب «نا» به مناسبت هشتاد و ششمین زادروز شهید آیت‌الله محمد باقر صدر در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد با عنوان با حضور مریم برادران نویسنده کتاب «نا» و نقد محمدرضا قائمی نیک، عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه رضوی، سعید تشکری نویسنده و منتقد ادبی، مریم قربانزاده نویسنده و فاطمه کنعانی مجری کارشناس برگزار شد.

تشکری در این جلسه نقد کتاب «نا»، قالب این کتاب را زندگی‌نامه توصیف کرد و گفت: این زندگی‌نامه مبتنی بر ادبیات است، یعنی زبان، لحن، رنگ ادبی و فصل داستانی، تعلیق و پایان باز دارد که ویژگی‌های یک زندگینامه است.

وی تقاضا کرد که فکر شود آیا همه می‌توانیم داستان بنویسیم یا درباره یک کاراکتر کار کنیم؟ و تصمیم بگیرم که قصه بنویسم؟ آیا می‌توانم در حوزه ادبیات یک زندگی خصوصی را ارائه کنیم؟

تشکری علما را بالذات نویسندگانی با زبان و ادبیات فاخر توصیف کرد و گفت: نهضتی درباره این ادبیات در ایران شکل گرفته است که نویسندگان زبان کامل و فاخر ادبی علمای گذشته را به زبان معمول ترجمه کنند که در این ترجمه میزان توان نویسنده بسیار مهم است.

وی ادامه داد: نویسنده دراین نوع کار باید داستانی جذاب بنویسد و عظمت موضوع هم منتقل شود؛ بنابراین نویسنده کار را به سمت مسائل عاطفی می‌برد که بیشتر خانم‌ها هستند؛ چون بار عاطفی مردان پایین‌تر است کمتر به این سمت می‌روند؛ این روش و توصیف ابرقهرمان، رفتار و کردار فرد را منتقل می‌کند. باید حتماً فضای سمپاتیک شکل بگیرد و کسی می‌تواند از این کتاب لذت ببرد که موضوع و ابر قهرمان آن را پذیرفته باشد و خواندنی‌های این کتاب برایش خواندنی باشد.

قربانزاده دیگر مدعو این نشست کتاب نا را سخت‌خوان توصیف کرد و گفت: اطلاعاتی که در این کتاب به خواننده ارائه می‌شود خیلی بالا است و در دو صفحه شاید شش سال از زندگی شهید صدر را مطالعه می‌کنید؛ از این جهت کتاب پر اطلاعاتی است، و این میزان از اطلاعات شاید خواننده را مقداری از ادامه راه باز دارد و خواننده‌ای که کنجکاو است آن را تا انتها خواهد خواند؛ چیز طبیعی هم هست.

وی افزود: وقتی با آدم فشرده‌ای مانند شهید صدر مواجه می‌شویم می‌بینیم که قلم فرسایی سخت است چون حساسیت درباره این بزرگان بالا است. چون خانواده او حساس هستند و از سویی از بزرگترین متفکران جهان اسلام است.

این نویسنده، کتاب نا را دارای مخاطبان مختلف دانست و گفت: حتی روایت‌های عاطفی همسر استاد وارد شده است و نویسنده بسیار زیبا مقداری مسائل را گفته است که بسیار شیرین است. اینجا قهرمان زن وجود ندارد اما در کنار آن مرد است. اگر کتاب‌های درباره بزرگان، مانند کتاب نا، در جامعه بیشتر شود، فرهیختگان را به سوی خود آن شخصیت علمی هم سوق خواهد داد تا او را از کتاب‌های خودش بشناسند.

تشکری سئوال کرد: در صورتی که به یک کتابفروشی مراجعه کنیم و درخواست کتاب شرح حال علما را داشته باشیم آیا این کتاب را به ما پیشنهاد می‌دهد؟ آیا این کتاب را در شمار کتاب‌های زندگی عالمان شیعه می‌بیند؟ یا مجموعه آراء و افکار شهید صدر در این کتاب است؟

وی افزود: این کتاب چرا اینقدر کم حجم است؟ این کار را سخت می‌کند، نسبت به این کوتاه بودن، آیا اصراری بوده است که اینگونه باشد؟ سئوالاتی است که در نقد و بررسی در فنون نشر قرار می‌گیرد، چون احتمالاً تعداد کلمه خاصی در سفارش طرح شده باشد. آیا کتاب مستر برای نویسندگان است که اینچنین بنویسند؟ آیا این کتاب اسوه‌سازی و فرهنگ‌سازی می‌کند؟

تشکری تقاضا کرد: ناشران، نویسندگان را تحت فشار قرار ندهند که یک کار بسیار مختصر و کوتاه و سفارشی ارائه دهند؛ کار بزرگ را وقتی می‌توان ارائه کرد که نویسنده بتواند توانایی ادبی خود را نشان دهد و نشان دادن این توانایی در گستره کاری است که می‌تواند ارائه کند.

وی اضافه کرد: این روایت دراماتیک نیست، بلکه حزن آلود است؛ این کار می‌توانست حماسه نویسی باشد، و این بخشی است که در جامعه ادبی ما تبدیل به یک فرم شده است بیش از اینکه تبدیل به شکل شود. در این نقطه به نویسندگان فرصت دهیم که آنچه را که به جهت حجم داستان نیاز دارند را بنویسند.

نزدیک شدن به زندگی افرادی مانند شهید صدر دشوار است

قربانزاده نزدیک شدن به زندگی افرادی مانند شهید صدر را دشوار توصیف کرد و گفت: خود نویسنده نمی‌توانسته است چنین کاری را بنویسد بلکه باید اقبالی از سوی خانواده شهید صدر انجام شده باشد.

وی نقاط اسرارآمیز زندگی شهید صدر را بسیار ارزیابی کرد و اظهار داشت: آثار شهید صدر وجود دارد اما نسل جدید نیاز دارد که یک همفکری و همزمانی با این بزرگان پیدا کند؛ مطلب درباره بزرگان پیشین که خیلی از آن‌ها دور هستیم مانند شیخ مفید و شیخ طوسی، در کتاب‌های تاریخی بسیار کم است، اما جامعه امروز ما نیاز به شناختن این افراد دارد.

این نویسنده با اشاره به اینکه نویسنده مجبور به مطالعه کتب عربی بوده است ابراز داشت: این توفیق نویسنده کتاب نا بوده است که به زندگی شهید صدر نزدیک شود و ایشان را بشناسد؛ جنبشی نیاز است که این میراث فاخر را بشناساند؛ درباره شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ انصاری چقدر می‌دانیم؟ این‌ها بزرگان جامعه شیعه هستند و این جامعه را رشد داده‌اند اما درباره ایشان چیزی نمی‌دانیم.

وی با اشاره به اینکه کتاب نا در مدت کوتاهی به چاپ هفتم رسیده است تصریح کرد: این چاپ زیاد نشان دهنده عطش جامعه است که باید پاسخ داده شود؛ چه از جانب نویسندگان و چه از جانب بیوت معظم علما که باید سپر خود را کنار بگذارند و این میراث‌ها باید در دست مردم قرار بگیرد.

قربانزاده کتاب نا را از اولین کتاب‌ها در پوشش شکاف بزرگ نسلی بین دوران معاصر و کهن توصیف کرد و گفت: نویسندگان نقش حیاتی در پوشش فاصله بین نسل‌های گذشته و امروز است؛ که بتوانند سئوالات مردم را جواب بدهند، هر چند ممکن است سئوالات دیگری را ایجاد کند. این کتاب سئوالات جدیدی در ذهن من ایجاد کرد که اگر با همت باشم باید به دنبال جواب سئوالات خودم بروم.

قربانزاده گفت: ما حق نداریم چیزی به زندگی شهید صدر اضافه کنیم اما در مواردی ابهام وجود دارد و ذهن من دنبال این است که درباره این قسمت از داستان ۲۰ صفحه توضیح داده شود و شرایط روز و شهید صدر توضیحاتی بخوانم؛ این سئوالات را باید خودم پیگیری کنم اما درباره این موضوع باید در کتاب هم توضیحاتی ارائه شود.

وی کتاب «نا» را شیرین توصیف کرد و گفت: در این کتاب پیوند اهل کتاب و اهل بازار دیده می‌شود، بار عاطفی شهید صدر و خاندان صدر بازخوانی شد، چون شنیده بودیم که چقدر با هم مهربان و یاور یکدیگر هستند؛ سختی‌های فاطمه صدر بازنمایی شد.

همراهی با شهید صدر به سه شکل انجام شدنی است

قائمی نیک صحبت‌های خود را ناظر به فضای بیرون کتاب توصیف کرد و گفت: صحبت کردن درباره شهید صدر و نزدیک شدن به شخصیت او سخت است؛ اما ما مجبور هستیم که درباره ایشان صحبت کنیم وگرنه فضاهای دیگری شکل می‌گیرد.

وی ادامه داد: کتاب‌هایی مانند «نا» با هدف نزدیک شدن ما به شهید صدر نوشته شده است؛ همراهی با ایشان شخصیت به سه شکل انجام شدنی است.

قائمی نیک توضیح داد: نخست روش مورد استفاده در حوزه‌های علمیه است که با نظریات علمی این بزرگوار همراه می‌شوید؛ راه دوم نزدیکی به یک متفکر این است که با شناخت شرایط زندگی او در جامعه و خانواده به او نزدیک شوید؛ در این حالت الزاماً او یک فرد عالم نیست؛ چون شهید صدر هر دو جنبه را دارد سختی کتاب نا را دارد، چون نمی‌توان فقط زندگینامه ایشان را مبتنی بر آثار علمی ایشان نوشت یا به آن بی تفاوت بود.

وی کتاب نا را حرفه‌ای ارزیابی کرد و گفت: بر اساس علوم اجتماعی تا حد زیادی ارتباط بین زندگی شهید صدر و حوزه معرفت را نشان داده است.

عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه رضوی گفت: برای پرداختن به شخصیتی مانند شهید صدر باید وجه علمی و شرایط عاطفی او را با هم ببینیم؛ کتاب‌هایی مانند «نا» که شرح اسس المنطقیه، اقتصادنا نیست، کتاب‌هایی است که انتظار می‌رود بسترهای تاریخی اجتماعی و مسائلی که بین ما و شهید صدر مشترک است و به جهت مسائل مشترک است که باید به سراغ شهید صدر برویم و شهید صدر را بخوانیم تا بتوانیم این نیاز را برطرف کنیم.

قائمی‌نیک افزود: عنوان «شهید صدر و مسائل معاصر ما» همین است که ما و شهید صدر مسائل مشترکی داریم که او را برای ما جذاب می‌کند؛ در حوزه معرفت و زندگی معمولی و با ذخیره معرفتی و تهذیب نفسی که دارد پاسخ‌هایی می‌دهد که ما بتوانیم مسائل خود را حل کنیم. اینجاست که به سراغ سطر سطر کتاب می‌رویم تا دوباره آن را بخوانیم.

وی در نقد خود گفت: گره‌هایی که در زندگی شهید صدر بوده است مانند هفت سال وقت گذاشتن روی یک کتاب، یا تألیف اقتصادنا که از خانواده و مسائل عاطفی صرف نظر می‌کند و این کتاب را تمام می‌کند، اگر این شرایط توصیف شود من بیشتر به او نزدیک می‌شوم که در این کتاب برجسته نشده است و من را در آن حوزه به تهییج وا نمی‌دارد.

وی تصریح کرد: بنا به مورد ذکر شده در انتها می‌گویم چه انسان خوبی بود ولی چرا من باید اسس المنطقیه یا اقتصادنا را بخوانم؟ یا چرا باید به شکل متفاوتی فکر کنم و کتابی بنویسم؟ حتی مسائل خانواده نقد و بررسی نشده است؛ اینکه چطور شهید صدر در مشکلات خانوادگی به راه حل می‌رسد، کمرنگ است و در سراسر روایت کتاب گم می‌شود.

وی افزود: متفکرینی مانند شهید مطهری و شهید صدر داریم که با نگاه به کتاب‌هایشان انواع و اقسام موضوعات را پرداخته‌اند، داستان و فلسفه و تاریخ دارند، شهید صدر و دیگر نخبگان گره‌های نیمه‌بازی گذاشته‌اند که کتابی مانند «نا» باید ما را به سمت اقتصاد و فلسفه و سیاستی ببرد که آن نخبه گره آن را به صورت نیمه باز کرده است. اگر گره‌های نیمه باز برای من ملموس شود شرایط خانوادگی ایشان را بهتر درک می‌کنم.

سعی کردم خیلی احساسات خود را کنترل کنم

برادران از نقدهای واقعی درباره کتاب «نا» تشکر کرد و گفت: نقص‌های روایت من درباره شهید صدر دیده می‌شود، هر چند سعی کردم خیلی احساسات خود را کنترل کنم و مسائل را به صورت واقعی تعریف کرده باشم.

وی از انتقاداتی که به نقاطی از زندگی شهید صدر داشته است اشاره و تصریح کرد: این انتقادات باعث شد که از علاقه من به شهید صدر بکاهد و بتوانم زندگی او را واقعی‌تر توصیف کنم.

نویسنده کتاب نا، مراجعه به کانتکس نویسنده را در نقدهای کتاب خواستار شد و گفت: ممکن است سئوالاتی برای خودم هم وجود داشته است و آیا وارد نشده‌ام و کنکاش نکرده‌ام و به راحتی عبور کرده‌ام یا اینکه آیا دغدغه من این چیزها نبوده است؟ یا آن‌ها را نمی‌دانستم؟ من آدم سیاسی نیستم و به مسائل سیاسی توجه زیادی نداشتم، توانمندی درک چیزهایی شاید برای برخی نیست و اگر زمان بود درباره جزئیات بیشتر.

برادران تنها اثر لازم انتشار کتاب نا را حرکت خوانندگان آن به سوی شهید صدر دانست و تصریح کرد: در غیر این صورت هیچ کاری انجام نشده است.

وی افزود: جاهایی از قصد معماهایی برای رجوع افراد به آثار شهید صدر گنجانده شده است؛ محتوای این کتاب هم در حدی است که اطلاعات داشتیم؛ کتاب نا می‌تواند محتوای اولیه ما برای کتابی باشد که ادبیات اولیه را برای مواجهه با زندگی صدر آشنا کند.

نویسنده کتاب «نا» درباره برکاتی که این کتاب داشته است گفت: این کتاب باعث شد تا افرادی وارد موضوع شهید صدر شوند و با بزرگواری ارائه اسناد یک مقدار فضا را پر محتواتر می‌کنند، اما فکر نمی‌کنم در ادبیات دنبال بعضی از چیزها، حتی پیدا کردن سئوالات اساسی فرصت داشته باشیم. ولی جستجوی جدید افراد درباره شهید صدر برای من پیام خوبی در تأثیرگذار بودن کتاب «نا» است.

برادران تصریح کرد: من سواد و زمان مطالعه تمام آثار شهید صدر را نداشتم اما مسأله اصلی آن کتاب‌ها را به نوعی مانند فلسفتنا تا جایی که می‌توانستم اشاره کردم؛ حتی دغدغه ایشان و چه توصیه‌ای شده است و با چه ویژگی‌هایی نوشته شود؛ اما بعضی موارد هم آنچنان پرداخت نشده است.

وی اذعان کرد: در بحث فشرده‌سازی کتاب، صرفاً پیچیدگی شخصیت شهید صدر نبوده است؛ شخصیت بنده طوری است که علوم انسانی و تفصیلی نیستم، این ایراد بنده است، شخصیت من هم باعث می‌شود که کتاب‌هایم کم حجم باشد.

نویسنده کتاب نا ادامه داد: دوستانی که در نگارش دستی دارند بهتر می‌دانند که محتوایی که وجود دارد به راوی می‌گوید چه چیزی را بنویس و چگونه بنویس بر چه مسائلی تأکید کن که جواب بهتری بدهد؛ اینطور نبوده است که با انباشتی از اطلاعات مواجه بودم و انتخاب کرده باشم.

وی تصریح کرد: ناشر برای من محدودیت تعیین نکرد، هرچند اول گفتند یک کتاب صد و پنجاه تا دویست صفحه باشد، که من خودم گفتم دویست صفحه برای شهید صدر که اطلاعاتی هم درباره آن نیست؟ من که بنا نداشتم به کتاب‌های مختلف شهید صدر ورود زیادی داشته باشم.

وی قصد خود را از مصاحبه‌های انجام شده تنها برآوردی از زاویه نگاه افراد مرتبط با شهید صدر به ایشان، نه جمع آوری اسناد، توصیف کرد و گفت: فشرده‌سازی مطالب به خاطر شخصیت شهید صدر نبوده است، هر چند واقعاً شخصیت بزرگ و تأثیرگذاری بوده است؛ البته در برش‌هایی، بخش‌هایی از زندگی شهید صدر را به تفصیل بیشتر توضیح داده‌ام.

کتاب نا برای من انگیزه‌ای برای خواندن کتاب فلسفتنا شد

فاطمه کنعانی به عنوان مجری کارشناس و دانشجوی فلسفه گفت: کتاب نا برای من انگیزه‌ای برای خواندن کتاب فلسفه ایشان شد، اما زمانی که نگارش این کتاب را انجام دادید، آیا به این فکر بودید که دانشجویان فلسفه و دانشجویان دیگر که مرتبط با آثار ایشان هستند را به خواندن کتاب‌هایشان علاقمند کنید؟ یک دانشجو مختصری از نظریات شهید صدر را درباره رشته تخصصی او بداند؟ من با نظر شهید صدر در این کتاب مواجه نشدم که تم کلی کتاب فلسفه شهید صدر چیست.