زبان مادری، بافته ز جان

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه - علی معروفی: در تقویم یونسکو، روزی به نام روز جهانی زبان مادری ثبت شده است. زبانی که پیش از متولد شدن در دوران جنینی با آن آشنا می‌شویم و به آن زبان سخن گفتن را می‌آموزیم و در بزرگسالی با آن زبان می‌اندیشیم. زبان مادری، نخستین زبانی است که کودک با آن سخن گفتن را می‌آموزد. دانشمندان حوزه زبان‌شناسی آن را «زبان اول» می‌نامند.

در اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است: «استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس در کنار زبان فارسی آزاد است.»

گستره فارسی زبانی، گسترده‌تر از حوزه ادیان، پیوندی از جنس نوروز و حتی فراگیرتر از آن را با خود دارد، زبانی که لایه‌های متفاوت آن از اروپای شرقی و در زبان ترکی در دوره عثمانی تا آن سوی مرزهای چین و مغولستان را در بر گرفته است.

پیوستگی زبان مادری و سرزمین مادری پیوندی ابدی است، مادرانی که نه به وسعت سرزمین ایران که به گستره تمدن ایران رنگارنگ و گوناگون، فرزندانی را در حکم گویشوران خود بر جای گذاشته‌اند. در بسیاری از فرهنگ‌ها، در تاریخ، ادبیات و اسطوره، مادر معادل سرزمین در نظر گرفته شده است، مادری که رشد کودک به او بستگی دارد. سرزمین مادری، زبان مادری و کهن الگوی مادر، همواره بخش بزرگی شناخت هویت فردی را شکل داده است.

سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) مراسم گوناگونی را در بسیاری از کشورهای جهان برگزار می‌کند و از دولت‌ها می‌خواهد که حقوق اقوام ساکن کشور خود را برای آموزش به زبان مادری‌شان به رسمیت بشناسند و زمینه تدریس زبان آنها را در نظام آموزشی کشورشان فراهم آورند.

شعار امسال یونسکو برای روز زبان مادری، ترویج چندزبانی برای شمولیت و پیراگیری در آموزش و جامعه، است که تمرکز آن بر درک فرهنگی متقابل بر اساس آموزش به زبان مادری است و اهمیت آن در برقراری ارتباط میان کشورهایی که چندفرهنگی هستند، دیده می‌شود.

گفته می‌شود که از حدود ۶ هزار زبان رایج در جهان نزدیک به ۴۰ درصد آن در خطر فراموشی قرار دارند و در ایران نیز بنا بر اطلس یونسکو اکنون تعدادی از زبان‌ها در محدوده جغرافیایی ایران یا در وضعیت آسیب‌پذیر هستند، یا در معرض خطر و یا در شرایط بحرانی و در معرض انقراض. زبان‌های سنایا در استان تهران، مندایی در استان خوزستان و کُروشی در استان فارس در شرایط بحرانی قرار دارند، زبان‌های نطنزی و نائینی در استان اصفهان در خطر نابودی و زبان‌های تالشی در گیلان، خلجی در حوالی قم و ترکی خراسانی در وضعیت آسیب‌پذیر جای گرفته‌اند.

چهارده زبان نیز در معرض خطر هستند، به این معنی که کودکان، دیگر این زبان‌ها را در خانه به عنوان زبان مادری یاد نمی‌گیرند و زبان خود را تغییر داده‌اند. تاتی در اردبیل، هورامی در مناطق کردنشین، وفسی در استان مرکزی، آشتیانی حوالی سمنان، سمنانی، خوانساری، گزی، دری زردشتی، سیوندی در فارس، بشاگردی، لارستانی در هرمزگان. زبان هالااولا در کردستان و لشان ددان در مهاباد لرستان اکنون منقرض شده به حساب می‌آیند.

ارزش زبان مادری از دیدگاه بزرگان

• سازمان یونسکو: کسی که نتواند به زبان مادری خود بنویسد و بخواند بی سواد محسوب می‌شود.
• آلفونس دوده، نویسنده فرانسوی: هر ملتی که زبان مادری خود را فراموش کند، مانند فردی زندانی است که کلید زندانش گم شده باشد.
• هایدگر، فیلسوف شهیر آلمانی و صاحب کتاب «هستی و زمان»: اگر زبان ملّتی از بین برود آن ملّت هم از صحنه هستی خارج شده است.
• میلان کوندرا، رمان نویس: نخستین گام برای از میان برداشتن یک ملت، پاک کردن حافظه آن است. باید کتاب‌هایش را، فرهنگش را، زبانش را از میان برد. باید کسی را واداشت که کتاب‌های تازه‌ای برای او بنویسد، فرهنگ جدیدی را جعل کند و بسازد، تاریخ و زبان جدیدی را اختراع کند، کوتاه زمانی بعد ملت آنچه هست و آنچه بوده را فراموش می‌کند. دنیای اطراف همه چیز را با سرعت بیشتری فراموش می‌کند.
• ماهاتما گاندی، رهبر آزادی خواه هند: کسی که زبان و ادبیاتش را نخوانده باشد، تاریخش را نخواهد دانست و آن کس که تاریخش را نداند آینده‌ای ندارد.
• پروفسور حسابی: نه سبزم نه قرمز، زبان مادری‌ام را یاد بگیرم، برایم کافیست.