فارسی، زبانی کهن، چندخطی و بین‌المللی
بی بی سی فارسی
- بهمن شهری
- زبان‌شناس
منبع تصویر، Getty Images
در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتارهایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالش‌های پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود. صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتارها با رویکردهای متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند که بمرور در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر می‌شوند.
در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.
منبع تصویر، Getty Images
شِکّرشکن شوند همه طوطیان هند
زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود (حافظ)
در جهان بیش از هفت هزار زبان موجود است. تعدادی از این زبانها از هیچ خط یا نظام نوشتاری استفاده نمی‌کنند. بقیهٔ زبانهای دنیا نیز از کمتر از سی نوع خط یا نظام نوشتاری استفاده می‌کنند. هر زبان را می‌توان با خطوط گوناگونی نگاشت. برخی زبانها در طول تاریخ از چند نظام نوشتاری استفاده کرده‌اند. زبان فارسی نیز یکی از زبانهای چندخطّی تاریخ است.
دانشنامهٔ اِتنولوگ هرساله داده‌ها و یافته‌هایی از تعداد گویشوران زبانهای مختلف منتشر می‌کند. جدول زیر بر اساس آخرین داده‌های اِتنولوگ در سال ۲۰۲۰ تدوین شده است که تعداد و پراکندگی جغرافیایی زبانهای زندهٔ دنیا را بر اساس خاستگاه منطقه‌ای و شُمارگان گویشوران آن زبانها نشان می‌دهد.
توضیح تصویر،تعداد و پراکندگی زبانهای زنده دنیا و گویشوران
بیش از ۳۰۰۰ زبان از میان هفت هزار زبان موجود در جهان در معرض انقراض هستند، بطوریکه انتظار می‌رود این زبانها در پایان قرن بیست و یکم کاملاً نابود شده باشند. نابودی هر زبان اغلب ریشه در سرکوب سخنگویان و تبعیض دارد. با از بین رفتن هر گویش، فرهنگ، سُنَن، و هویت اجتماعی گویشوران نیز از بین می‌رود. پروژه‌ای با حمایت مالی گوگل و همکاری چندین مرکز پژوهشی سالهاست تلاش می‌کند تا از طریق فناوریهای جدید به بقا، آموزش، و مستندسازی این زبانها کمک کند. در وبسایت این پروژه می‌توان اطلاعات مفید و جالبی دربارهٔ زبانهای در حال انقراض، همچون تعداد تقریبی سخنگویان این زبانها، مکان فعلی سکونت گویشوران، میزان در خطر بودن آنها، و بسیاری موارد دیگر بدست آورد. در این وبسایت همچنین فضایی برای گویشوران این زبانها اختصاص داده شده تا فایلهای صوتی، تصویری، و مُستندات نوشتاری زبان خود را بارگذاری کنند. بنا بر اطلاعات منتشر شده در این پروژه، در ایران نیز بیش از ۴۰ زبان و گویش در معرض نابودی قرار دارد.
تقریباً در جوامع تمامی کشورهای جهان سخنگویان بومی زبانهای متفاوتی زندگی می‌کنند. متأسفانه پیش‌فرضهای غلط زیادی رایج است که کشورها و مِلل را به یک زبان فرو می‌کاهند و در نتیجه پیچیدگیها و واقعیتهای زبانهای جهان را نادیده می‌گیرند. بسیاری از این برداشتهای نادرست، ریشه در تفکرات هویت‌محورِ سیاسی و اجتماعی دارد که با تبلیغ سیاستمداران و فعالان اجتماعی و سیاسی تقویت می‌شوند.
درک یک واقعیت ساده می‌تواند کمک کند بفهمیم چرا چنین تفکراتی منطبق با واقعیت نیستند؛ اینکه در دنیا بیش از هفت هزار زبان و کمتر از دویست کشور و ملت داریم. در نتیجه وقتی کشورها و ملت‌ها را به یک زبان تقلیل می‌دهیم، که معمولاً به علت تعداد بیشتر سخنگویان آن زبانِ خاص است، این امر تنها منجر به نادیده گرفتن و متلاشی شدن زبانهای دیگر می‌شود. به همین علت در کشورهای زیادی از به کار بردن عبارت "زبان رسمی" در قوانین خودداری می‌کنند.
منبع تصویر، Getty Images
با نگاهی به اطلسهای زبانی می‌توان دریافت که چه زبانهایی در هر کشوری در کنار یکدیگر زیست می‌کنند. اطلس زبانی ابزاری پژوهشی در زبان‌شناسی است که نقشة کرهٔ زمین و منطقه‌های جغرافیایی گوناگون را بر مبنای زبانهای رایج، پراکندگی و تعداد گویشوران هر زبان در هر منطقه ترسیم می‌کند.
در عین حال برخی زبانها در سرزمینهای مختلفی سخنگویان بومی دارند و زبانهای "چندملّیتی" یا "بین‌المللی" خوانده می‌شوند. این زبانهای معمولاً قدرتمند دارای سخنگویان فراوانی هستند و با توجّه به ترکیب جمعیتی، زیستگاه جغرافیایی، فرهنگ، رسوم، و عواملی دیگر از تنوع گسترده‌ای از لهجه‌ها و گویشها برخوردارند. زبان فارسی یکی از چنین زبانهاست.
زبان فارسی یکی از کهن‌ترین زبانهای موجود جهان است که از تاریخ و ادبیاتی غنی برخوردار است. پارسی‌زبانان در طول تاریخ در سرزمینهای مختلفی زندگی و از نظامهای نوشتاری گوناگونی استفاده کرده‌اند. این قضیه امروز نیز پابرجاست. گویشوران لهجه‌های مختلف فارسی در سراسر جهان پراکنده‌اند. در برخی کشورها که خاستگاه تاریخی زبان پارسی‌اند، سخنگویان فارسی زبان فراوانی زندگی می‌کنند. ایران، افغانستان، تاجیکستان، پاکستان، ازبکستان، و هندوستان از این جمله‌اند. در کشورهای فراوان دیگری هم اهالی فارسی زبان زندگی می‌کنند. عواملی همچون کار، تحصیل، و مهاجرت در پراکندگی فارسی زبانان مؤثر بوده است. امروزه زبان فارسی در هر پنج قارهٔ کرهٔ زمین و در بیش از دست کم هفتاد کشور سخنگوی بومی دارد. زبان فارسی به همین دلیل زبانی بین‌المللی و چندخطی است.
بسیاری از پژوهشگران و زبان‌شناسانی که به مطالعه و بررسی زبانهای زندهٔ دنیا می‌پردازند سخنگوی بومی آن زبان نیستند. مثلاً افراد بسیاری که آثار هنری، همچون شعر و داستان، به زبان فارسی خلق کرده یا پژوهشهای آکادمیک دربارهٔ زبان و ادبیات فارسی انجام داده‌اند، لزوماً گویشور زبان فارسی یا ایرانی نبوده‌اند. چه بسیار آثاری که افراد غیرفارسی‌زبان دربارهٔ زبان فارسی به زبان مادری خودشان نگاشته‌اند که برخی بعدها به فارسی ترجمه شده است. به این معنا هم زبان فارسی یک زبان بین‌المللی است که از مزیت و موهبتِ توجّه و تحقیق از طرف غیرفارسی‌زبانان برخوردار بوده است.
بدین ترتیب و با بررسی جایگاه زبان فارسی در میان ۷۱۱۷ زبان زندهٔ دنیا می‌توان دریافت که این زبان با داشتن میلیونها نفر گویشور با پراکندگی بالا در سراسر جهان، استفاده از چندین نظام نوشتاری، بهره‌گیری از آرشیوی غنی از ادبیات، تاریخ، و کاربری بالا در اینترنت موقعیت قدرتمندی در میان صد زبان اوّل زندهٔ دنیا دارد.
در قسمت آینده نظامهای نوشتاری متنوّعی را که فارسی زبانان از آنان در گذشته و حال استفاده کرده و می‌کنند بررسی می‌کنیم.
قسمت‌های قبلی مجموعه زبان و خط فارسی:
- رویکردها به زبان و خط
- 'کاغذ اخبار'؛ سرگذشت اولین روزنامه‌ی ایران
- افسانه‌های تغییر خط
- آیا خط سیریلیک سرنوشت تاجیکان را رقم می‌زند؟
- یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
- 'تقابل با فرهنگستان'؛ مانعی جدی در راه نظام‌مند کردن خط فارسی
- شورای اصلاحِ خط ِفارسی چرا و چگونه تشکیل و تعطیل شد و چه کرد؟
- شورایِ بازنگری در شیوه‌یِ نگارشِ خطِ فارسی؛ گامی 'مهم اما ناتمام'
- نقش و جایگاه زبان پارسی در قزاقستان؛ گذشته، امروز و آینده
- معضل خط و زبان؛ سرگذشت پارسی در شوروی پیشین
- سیاست‌زدگی، تیغی بر گلوی زبان فارسی در افغانستان
- یونیکد؛ فرهنگستان جهانی زبانها؟
- نگاهی به سرگذشتِ زبان و خط فارسی در روزگار ما
منبع خبر: بی بی سی فارسی 
اخبار مرتبط: فارسی، زبانی کهن، چندخطی و بین‌المللی
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
