زنان کارگر خانگی مهاجر در خاورمیانه؛ برده‌داری مدرن تحت نظام 'کفاله'

زنان کارگر خانگی مهاجر در خاورمیانه؛ برده‌داری مدرن تحت نظام 'کفاله'

• نیلوفر حقیقی
• روزنامه‌نگار

۱۸ اسفند ۱۳۹۹ - ۸ مارس ۲۰۲۱

منبع تصویر، Getty Images

می‌گویند بحران‌ها فلاکت به همراه می‌آورند ولی این گزاره‌ای بی‌کم و کاست نیست. هستند موارد بسیاری که این فلاکت‌ها از پیش حی و حاضر بوده و بحران‌ها فقط آنها را به سطح می‌آورند و بیش از پیش عیان می‌کنند.

همه‌گیری کرونا در جهان یکی از همان بحران‌هایی است که بالطبع بار مضاعفی بر دوش کارگران خانگی مهاجر در خاورمیانه گذاشته ولی همزمان مصائب از پیش موجود آنها را بیشتر نمایان کرده، مصائبی که گرچه ماهیتی ساختاری دارند، با بحران سلامت عمومی تقویت شده‌اند. با شروع همه‌گیری کرونا بسیاری از دولت‌های منطقه اقداماتی برای جلوگیری از شیوع ویروس در پیش گرفتند. از جمله این اقدامات محدودیت‌های سختگیرانه عبور و مرور و بستن مرزهای بین‌المللی بود که کارگران مهاجر بسیاری را در شرایطی غیرمترقبه در این مناطق گرفتار کرد. این البته بخش کوچکی از تبعات همه‌گیری کرونا برای کارگران خارجی مهاجری است که حالا دیگر باید بار رنجی دوچندان را به دوش بکشند.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

اکثر این کارگران خانگی مهاجر اکنون در کشورهای حوزه خلیج‌ فارس و تحت نظام بحث‌برانگیز "کفاله" کار می‌کنند

کفاله و کرونا

"ویروس اصلی کفاله است نه کرونا". این نظر اگنا لگنا، رهبر یکی از گروه‌های دفاع از حقوق کارگران خانگی مهاجر در خاورمیانه است، کارگرانی عمدتا زن که به دلیل تلاقی نظام کفاله و همه‌گیری ویروس کرونا بیش از پیش آسیب‌پذیرند. اکثر این کارگران خانگی مهاجر اکنون در کشورهای حوزه خلیج‌ فارس و تحت نظام بحث‌برانگیز "کفاله" کار می‌کنند، نظامی چنان سبعانه که برخی آن را برده‌داری مدرن می‌خوانند.

این نظام که علاوه بر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در لبنان و اردن نیز اجرا می‌شود در واقع، بی‌توجه به قوانین بین المللی کار، کارگران مهاجر را تحت کفالت کارفرمایی از اتباع همان کشور درمی‌آورد و همین مقدمه قانونی‌شدن انواع و اقسام آزارهای بالقوه پیش‌روی کارگران مهاجر است.

بیشتر بخوانید:

• زنی در کارزار دسترسی دختران به محصولات بهداشتی دوران قاعدگی
• اعتراض نرگس محمدی به 'تعرض' به زنان زندانی
• آزادی تعدادی از فعالان زنان سعودی از زندان ذهبان؛ اصلاحات از بالا، فشار بر پایین

طبق تخمین سازمان بین‌المللی کار، حدود دو میلیون و صد هزار کارگر خانگی مهاجر در کشورهای بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اردن و لبنان کار می‌کنند و اکثر آنها زنانی آسیایی و آفریقایی و اهل کشورهایی نظیر سریلانکا، فیلیپین، بنگلادش، نپال، اندونزی، کنیا و اتیوپی‌اند. گرچه این زنان عموما سهم اقتصادی و اجتماعی مهمی در کشورهای خود و میزبانشان دارند، نه‌تنها اهمیت کار آنها دست‌کم گرفته می‌شود بلکه تحت نظام کفاله، تکلیف زندگی و سکونت‌شان در کشورهای میزبان به‌کل به کارفرمای آنها (کفیل) محول می‌شود.

نظام کفاله

نظام کفاله رابطه بین کارگران خارجی و حامی مالی محلی آنها را مشخص می‌کند که معمولا کارفرمای آنهاست. طبق این نظام، دولت به اتباع خود یا شرکت‌ها اجازه می‌دهد که برای خود کارگرانی خارجی استخدام کنند.( به‌جز بحرین که در آن به جای کارفرما سازمانی دولتی حامی کارگر است). کفیل، یا حامی مالی، هزینه‌های سفر و مسکن کارگر را تامین می‌کند که در مورد کارگران خانگی اغلب همان خانه کفیل است. این نظام به‌جای آنکه در حیطه اختیارات وزارتخانه‌های کار باشد در حوزه وزارتخانه‌های کشور است و همین دست کارگران را از پیگیری مطالبات خود تحت قوانین کار آن کشور کوتاه می‌کند. در واقع، نظام کفاله بیشتر مقرراتی مهاجرتی است تا کارگری. به این ترتیب، کارگران به راحتی در معرض استثمارند و حقوق اساسی‌شان از آنها سلب می‌شود، از جمله حق پیگیری قضایی دعوی مرتبط به کار یا عضویت در اتحادیه کارگری. یکی دیگر از ایرادهای این نظام که فعالان کارگری به آن اشاره می‌کنند عدم تعادل قدرت کارگر و کارفرماست. گرچه در بسیاری از کشورها روابط قدرت میان کارگر و کارفرما علی‌الاصول نابرابر است ولی این نابرابری در نظام کفاله به سطحی استثنایی می‌رسد. از آنجا که ویزای کار و اقامت کارگران به هم مرتبطند و فقط حامیان مالی می‌توانند آن را تمدید یا فسخ کنند، اتباع این کشورها می‌توانند به‌طور فردی به جای کشورشان تکلیف وضعیت قانونی کارگران را مشخص کنند و همین نکته دست کفیل را برای سوءاستفاده‌های احتمالی باز می‌گذارد.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

زنان کارگر خانگی با بیشترین آزارها از جمله خشونت جنسی روبه‌رویند

در بسیاری موارد، کارگران مهاجر برای تغییر شغل، استخدام و ورود و خروج به کشور میزبان به اجازه کفیل خود نیاز دارند. ترک کار بدون اجازه جرمی است که خاتمه وضعیت قانونی کارگر و حتی حبس و اخراج از کشور را به دنبال دارد، حتی اگر کارگر مهاجر به خاطر سوءاستفاده جنسی یا آزار و اذیت از محل کار فرار کرده باشد. تبعیض جنسیتی هم بیداد می‌کند. زنان کارگر خانگی با بیشترین آزارها از جمله خشونت جنسی روبه‌رویند اما در بیشتر موارد ترجیح می‌دهند برای حفظ شغل‌شان عطای شکایت را به لقایش ببخشند. البته حفظ شغل تنها دلیل بازدارنده نیست و بیم حبس و متهم‌شدن هم یکی دیگر از عوامل عدم پیگیری این کارگران است. مثلا در قطر و کویت کارگران زن به‌خاطر روابط جنسی خارج از ازدواج به حبس محکوم می‌شوند، حتی اگر به آنها تجاوز شده باشد.

در کنار آزارهای جنسی احتمالی، نداشتن فضای خصوصی هم برای کارگران خانگی امری مرسوم است. بسیاری از این زنان مجبورند روی کاناپه یا تشک‌هایی که کارفرما برایشان تعیین کرده بخوابند و حتی اتاقی از آن خود ندارند. آنها از رفت‌و‌آمد بیرون از خانه به اختیار خود منع می‌شوند و در برخی موارد حق برقراری ارتباط با اعضای خانه را هم ندارند. در این میان هستند کارگرانی که در خانه کفیل خود زندگی نمی‌کنند. در این شرایط، گرچه آنها به آزادی و استقلالی نیم‌بند می‌رسند جایگاه قانونی‌شان همچنان بسته به مرحمت حامی مالی است که حضور و اشتغال‌شان را در کشور میزبان تضمین می‌کند.

در طول دو سال گذشته برخی کشورهای منطقه از جمله قطر، عربستان سعودی، و لبنان اندکی مقررات این نظام را کاهش داده‌اند ولی به‌گفته ناظران راه زیادی تا الغای کامل این نظام و بهبود شرایط کارگران مهاجر مانده است.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

در بسیاری موارد نه مرخصی‌ای در کار است و نه روز تعطیلی

قرنطینه و افزایش ساعات کاری

همه‌گیری کرونا اوضاع را بر این کارگران حتی سخت‌تر از پیش کرده است. یکی از اولین تاثیرات این همه‌گیری بر زندگی کارگران خانگی، افزایش ناگهانی ساعات کاری و مسئولیت‌های آنها بود. کارگران خانگی به‌طور معمول نظافت خانه، آشپزی، مراقبت از کودکان و بعضا افراد مسن را بر عهده دارند. به طور قانونی هم هیچ محدودیتی برای ساعت کار آنها در نظر گرفته نشده است. در بسیاری موارد نه مرخصی‌ای در کار است و نه روز تعطیلی. همه اینها خود برای اثبات دشواری کار خانگی و استثمار کارگران این بخش کفایت می‌کند اما ویروس کرونا شرایط را جهنمی‌تر کرده است. با تعطیلی مدارس و آنلاین‌شدن بسیاری از کسب و کارها، برخی کارگران خانگی مجبورند تا ۲۱ ساعت در روز کار کنند و در کنار سایر وظایف خود از بچه‌ها نیز مراقبت کنند.

یکی از کارگران خانگی مهاجر ساکن دوبی در ویدیویی که برای سازمانی حقوق‌بشری ضبط کرده و در یوتیوب هم‌رسانی شده، می‌گوید با شروع همه‌گیری یکی از همکاران او اخراج شده و او حالا مجبور است به تنهایی کار دو نفر را انجام دهد. او می‌گوید با وجود دو برابر شدن وظایف و ساعات کاری دستمزدش کاهش پیدا کرده، چرا که ظاهرا همه‌گیری کرونا بر شرایط اقتصادی کارفرمایش هم تاثیر گذاشته است: "اول از همه دستمزدم کم شد. قبل از کرونا هشت ساعت در روز کار می‌کردم و برای استراحت وقت داشتم اما حالا تا ۱۵ ساعت در روز کار می‌کنم. مجبورم بیشتر کار کنم چون رییسم نمی‌تواند از پس هزینه‌های دو کارگر بر بیاید و یکی را اخراج کرده. من حتی بیرون خانه هم کار می‌کنم. آشپزی می‌کنم، باغبانی می‌کنم، لباس‌ها را اتو می‌کشم. کل کارهای خانه را من انجام می‌دهم. بعضی وقت‌ها احساس می‌کنم بدنم نمی‌کشد. بی‌رمق شده‌ام". بسیاری از کارگران خانگی نه‌تنها بیش از قبل کار می‌کنند بلکه حالا یک لحظه از زیر نگاه اعضای خانواده کارفرما در امان نیستند. برخی می‌گویند حریم خصوصی آنها کاملا از بین رفته و فقط وقت خواب تنها هستند.

افزایش ساعات کاری به کنار، در این اوضاع مسئولیت ضدعفونی خانه‌ها و وسایل خانه هم به دوش کارگران خانگی است و بسیاری از آنها به همین دلیل دچار مشکلات پوستی حاد شده‌اند. در کنار این‌ها، معمولا اگر فردی از اعضای خانواده به ویروس کرونا مبتلا شود این کارگر خانگی است که باید به مراقبت از بیمار بپردازد و جان خود را در معرض خطر قرار دهد. این در حالی است که کارگران مهاجر معمولا فاقد بیمه درمانی‌اند و حتی در صورت لطف کارفرما بیمه آنها حداقل خدمات درمانی را پوشش می‌دهد. از همین‌رو کارگران مهاجر برای تست کرونا مجبورند به آزمایشگاه‌های خصوصی مراجعه کنند که به دلیل هزینه‌های بالای آن کمتر کارگری از پس آن برمی‌آید. تازه اگر همه اینها مشکلی ایجاد نکند در برخی کشورها رفتارهای نژادپرستانه موجب اولویت‌دادن به اتباع کشور میزبان می‌شود.

اخراج از کشور میزبان

اخراج و بازگرداندن اجباری کارگران خانگی مهاجر به کشورهایشان یکی از بی رحمانه‌ترین اقداماتی بود که پس از همه‌گیری ویروس کرونا در برخی از کشورهای منطقه صورت گرفت. در لبنان به خاطر همزمانی همه‌گیری کرونا با بحران اقتصادی، اخراج این کارگران فراگیرتر از هر جای دیگری در منطقه بود و اعتراضاتی را به دنبال داشت. مشخصا تابستان گذشته گروهی از کارگران خانگی اتیوپیایی ساکن لبنان پس از اخراج بدون هیچ‌گونه سرپناهی در خیابان رها شدند. بسیاری از آنها ماه‌ها حقوق معوقه خود را دریافت نکرده بودند و در نهایت کارفرما بدون پرداخت دستمزد و تحویل گذرنامه‌هاشان آنها را از خانه بیرون انداخته بود.

حیات، کارگر جوانی است که خود همچنان شاغل است ولی برای ده‌ها کارگر خانگی‌ اخراج‌شده‌ای که در اعتراض مقابل سفارت اتیوپی در بیروت تجمع کرده بودند آب آشامیدنی آورده. به‌ گزارش العربیه انگلیسی به نقل از حیات : "مادام (خانم کارفرما) می‌گوید پولی ندارد و برای همین آنها را اخراج کرده. خب اگر پولی ندارد لااقل هزینه بازگشت‌شان را بدهد. زنان زباله نیستند که آنها را به خیابان بیندازید. حتی زباله را هم به خیابان نمی‌اندازند".

او به نمایندگی از این زنان ادامه می‌دهد: "آنها پس از سال‌ها کار در لبنان حالا نه غذایی برای خوردن دارند و نه جای خوابی. آنها را به خیابان انداخته‌اند و می‌گویند برگردید به خانه‌هایتان. خب چطور برگردند؟ گذرنامه‌شان را چرا نمی‌دهید؟ گذرنامه‌ها، مدارک و لباس‌هایشان در خانه مادام مانده و هر کدام بین چهار تا ۶ ماه حقوق معوقه دارند."

به گزارش العربیه یکی دیگر از این کارگران می‌گوید آنها حاضرند تا مهیاشدن شرایط پرواز به صورت رایگان برای کارفرمایشان کار کنند. در قطر هم اوضاع از این بهتر نیست. آنطور که سازمان عفو بین‌الملل گزارش داده، مقامات قطری در یک مورد گروهی از این کارگران را به بهانه گرفتن تست کرونا جمع کرده و به کشورهای خود فرستاده‌اند.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

بسیاری از آنها اوراق مهاجرتی ندارند و برای زنده‌ماندن به کارهای روزمزد نامنظمی وابسته‌اند

آزار و اذیت جنسی

قبل از همه‌گیری کرونا، اعضای خانواده بخشی از وقت خود را در محیط‌های بیرونی به سر می‌بردند اما حالا و با اعمال محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری، اکثر اعضای خانواده وقت خود را در خانه می‌گذرانند و از همین رو کارگران خانگی بیش از گذشته در معرض آزار و اذیت‌های جنسی قرار دارند.

در اردن از زمان همه‌گیری کرونا دست‌کم یک سوم کارگران خانگی مهاجر شغل و درآمد خود را از دست داده‌اند. بسیاری از آنها اوراق مهاجرتی ندارند و برای زنده‌ماندن به کارهای روزمزد نامنظمی وابسته‌اند که تقاضا برایشان به‌ناگهان زیاد شده و همین رقابت را میان آنها مشکل کرده. در چنین شرایطی کارگران بی‌اوراق از خانه‌هایشان بیرون انداخته می‌شوند و همزمان به جهت آسیب‌پذیری اقتصادی در معرض سوء‌استفاده‌های جنسی و آزار و اذیت مالکان خانه‌ها قرار می‌گیرند. این آزارها در حالی صورت می‌گیرد که اغلب این کارگران خانگی مهاجر فاقد حمایت اجتماعی‌اند و حتی زبان محلی را نمی‌دانند. این کارگران غالبا اطلاعی از همان حق و حقوق حداقلی‌شان هم ندارند و اگر مورد آزار جنسی قرار بگیرند به هیچ سازمانی در حوزه خشونت جنسی دسترسی ندارند و به چشم تقدیری محتوم به آن می‌نگرند. برخی از آنها حتی به تلفن و اینترنت نیز دسترسی ندارند تا در این موارد از حمایت خانواده و دوستانشان بهره‌مند شوند چه رسد به اینکه اسم سازمان‌های حمایت از زنان و مبارزه با خشونت جنسی و جنسیتی به گوششان خورده باشد.

به روال سابق

در این میان برای برخی کارگران خانگی مهاجر اوضاع به روال قبل است، به همان هولناکی سابق. از همین روست که در کنار لزوم برجسته کردن روایت آنهایی که همه‌گیری کرونا بر زندگی و شرایط کاری‌شان تاثیر گذاشته باید همچنین بر زندگی روزمره آنهایی تأمل کرد که کار تحت نظام کفاله برایشان سرحد فلاکت است. همه‌گیری کرونا گرچه بر زندگی و معیشت بسیاری از کارگران خارجی مهاجر منطقه تاثیر گذاشته اما در نهایت همچون همه بحران‌های سلامت عمومی موقتی است و می‌توان به خلاصی از آن امیدوار بود. آنچه افقی نزدیک برای رفع و رجوع آن دیده نمی‌شود نظام کفاله است، نظامی که خیلی پیش‌تر از کرونا برقرار بوده و راه را برای یک بردگی مدرن تمام‌عیار در ثروتمندترین کشورهای منطقه هموار کرده است.