نگاهی به خطوط گذشته و امروز فارسی
بی بی سی فارسی
- بهمن شهری
- زبان‌شناس
منبع تصویر، Getty Images
در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتارهایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالشهای پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود. صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتارها با رویکردهای متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند که بمرور در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر می‌شوند.
در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.
منبع تصویر، Getty Images
زبان فارسی در طول تاریخ از نظامهای نوشتاری گوناگونی استفاده کرده است. آثار نوشتاری فراوانی از زبان فارسی به این خطوط موجود است. سالها زمان برده تا برخی از گونه‌های نوشتاری گذشته‌های دور بِوسیلهٔ پژوهشگران و خط‌شناسان رمزگشایی شود. در این قسمت نگاهی مختصر به خطوط گذشته و امروز فارسی می‌اندازیم.
خط میخی
با اینکه روابط اداری در پادشاهی هخامنشی با زبان و خط آرامی انجام می‌گرفت، امّا فارسی باستان به خط میخی نوشته می‌شده است. ایرانیان خط میخی پارسی را از خط میخی اَکِدی برگرفتند و حروف خطوط مزبور را بسیار ساده کردند. خط میخی فارسی باستان سی و شش حرف دارد و از چپ به راست نوشته می‌شود.
خط پهلوی
زبان فارسی میانه (یا پهلوی) که دنبالهٔ فارسی باستان و صورت تحوّل یافتهٔ آن زبان است، خود شامل دو زبان پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی است. زبان فارسی میانه را با خط پهلوی می‌نوشتند که برگرفته از الفبای آرامی است. خط پهلوی از راست به چپ نوشته می‌شود و چهارده حرف دارد. خواندن خط پهلوی بسیار دشوار است. در این خط حرفها با هم ترکیب می‌شوند و غالباً آوایی جدید از ترکیب صورت گرفته حاصل می‌شود. از دیگر دُشواریهای خط پهلوی پدیده‌ای به نام "هُزوارِش" است. هزوارش واژگانی بودند که به زبان آرامی می‌نوشتند و به زبان فارسی می‌خواندند. مثلاً می‌نوشتند "شِم" و می‌خواندند "نام" یا می‌نوشتند "لیلا" و می‌خواندند "شب".
منبع تصویر، Getty Images
توضیح تصویر،خط میخی
خط دین‌دبیری (اوستایی)
زبان اَوِستایی یکی از زبانهایی است که با زبان فارسی خویشاوندی بسیار نزدیکی دارد به طوریکه برخی زبان‌شناسانِ تاریخی، این زبان را یکی از شاخه‌های پارسی می‌شمارند. برای نوشتن اوستایی که از زبانهای رایج ایران باستان بوده از خط دین‌دبیری استفاده می‌شده است. برخی پژوهشگران بر این باورند که خط دین‌دبیری به صورت ویژه برای نوشتن اوستا، کتاب مقدس زردشتیان، در اواخر دورهٔ ساسانیان ابداع شده است. خط اوستایی چهل و هشت حرف دارد و از راست به چپ نوشته می‌شود. در این الفبا برای هر صامت و مُصوّت نشانه‌ای خاص وجود دارد. علاوه بر متن اوستا، متون فراوانی به زبان پهلوی و به خط اوستایی موجود است. از این متون با نام "پازَند" یاد می‌شود. "زند" و "پازند" به متونی گفته می‌شود که پس از ابداع الفبای دین‌دبیری یا همان الفبای اوستایی، به زبان فارسی پهلوی و به خط اوستایی نوشته شده تا خواندن آن برای اهل زبان آسان باشد.
خط عربی
پس از اسلام خط عربی با اصلاحات و اضافاتی در نوشتنِ زبان فارسی به کار گرفته شد. بعد از سرنگونی ساسانیان زبان فارسی از رسمیت افتاد و مسلمانان زبان عربی را به عنوان زبان رسمی حکومت اسلامی قرار دادند. اولین دوران اوج زبان فارسی بعد از ورود اسلام به ایران به دوران پادشاهی سامانیان بازمی‌گردد که با ترجمهٔ قرآن به فارسی، تدوین شاهنامه، و تشویق نویسندگان، شاعران، و دانشمندان به نگارش فارسی، نقش مهمی در بازسازی موقعیت زبان فارسی ایفا کردند.
به کارگیری خط عربی باعث شد تا از رهگذر ترجمه، شعر، و تحقیقات دو زبانه، تعامل بین فارسی و عربی گسترش یابد و در این راه هر دو زبان بسیار سودها بردند. برای نمونه با اختراع عَروض شاعران فراوانی توانستند اشعار دو یا سه زبانه به زبانهای فارسی، عربی، و ترکی که از خط یکسانی سود می‌بردند بسرایند. اگر علاقه‌مند به دانستن بیشتر دربارهٔ عَروض هستید، کتاب "علم عروض و قافیه" تألیف دکتر محمد شهری را می‌توانید مطالعه کنید.
از آنجاییکه خط عربی مشکلات خط پهلوی را نداشت، فارسی زبانان آن دوره در ساده کردن آن کوشیدند و نشانه‌های ویژه‌ای برای واجهای مخصوص فارسی وضع کردند. دو شیوهٔ نوشتاری "نَسخ" و "کوفی" منشأ خط عربی هستند که هر دو اصلی آرامی دارند. خط فعلی فارسی در ایران و افغانستان برگرفته از شیوهٔ نسخ است. شیوه‌های نگارشی دیگری همچون تعلیق، رقاع، ثُلث، ریحانی، شکسته، و نَستَعلیق بعدها پدیدار شد. نسخ در نوشته‌های چاپی و نستعلیق و شکسته در دست‌نوشته‌ها استفاده می‌شد.
منبع تصویر، Getty Images
با ورود صنعت چاپ و سپس کامپیوتر، فونتهای گوناگونی از خط فارسی پدید آمد. زر، میترا، نازنین، تیتر، یکان، و لوتوس از پرکاربردترین فونتهای زبان فارسی هستند.
خط سریلیک
در تاجیکستان، ازبکستان، و دیگر کشورهای آسیای مرکزی و به واسطهٔ تغییرات سیاسی، زبان فارسی با خط سِریلیک به نگارش درمی‌آید. الفبای سریلیک را بلغارها در قرن نهم میلادی با الهام از الفبای یونانی اختراع کردند. خط سریلیک در زبانهای زیادی در شرق اروپا و آسیای مرکزی استفاده می‌شود. تاجیک‌ها خط سریلیک را اندکی تغییر دادند و از آن برای نوشتن زبان فارسی استفاده کردند که از آن با خط تاجیکی نیز یاد می‌کنند.
خط لاتین
اینترنت و فناوریهای ارتباطی مثل ایمیل، پیامک، و شبکه‌های اجتماعی فرصتی برای استفاده از خط لاتین برای نگارش فارسی فراهم آورد. استفاده از خط لاتین برای نگارش در میان فرزندان فارسی زبانان مهاجر در کشورهای دیگر نیز رایج است.
هر نظام نوشتاری امکانات و چالشهای مخصوص به خود را دارد. هیچ خطی قادر نیست تمام جنبه‌های زبانی را نمایش دهد. مثلاً الفبای عربی آموزش نوشتار زبان فارسی را در برخی موارد مشکل کرده است. به عنوان نمونه علامت‌هایی که در زبان عربی برای ارجاع به سه واج "س"، "ث"، "ص" استفاده می‌شود در زبان فارسی فقط به یک واج ارجاع می‌کند. اما همین نکته امکانی فراهم آورده تا وقتی واژه‌ای از زبان دیگر، مثل اسامی خاص که آن واجها در آنها به کار رفته، قرار است به زبان فارسی نوشته شود، دیگر احتیاجی به اختراع علامت جدیدی نیست.
اینکه بیشترین آثار مکتوب یک زبان با چه الفبایی نگاشته شده تأثیر مستقیمی در کسب و انتقال میراث ادبی و فرهنگی آن زبان دارد. برای همین تغییر کلی الفبای یک زبان ممکن است به قطع ارتباط سخنگویان نسل جدید آن زبان با آثار گذشته بینجامد. مشابه این اتفاق در ترکیهٔ معاصر رخ داد. در سال ۱۹۲۸ دولت ترکیه خط لاتین را به عنوان خط جدید برای نگارش زبان ترکی مصوّب کرد. اما چون تعدادی از آثار مکتوب کلاسیک ترکی با الفبای جدید نگاشته نشدند، این آثار یا به حاشیه رفتند یا فراموش شدند.
یک پرسش مهم که در این بین پیش می‌آید این است: چگونه نوشته‌های یک زبان می‌تواند در طول تاریخ حفظ شود حتی اگر خطِ آن زبان بارها تغییر کند یا آن زبان از بین برود؟ آیا راهی هست تا اطمینان حاصل کرد که نوشته‌های یک زبان در طول قرون و اعصار حفظ شود و مردمانی با زبانهای متفاوت از دوران مختلف و سرزمینهای گوناگون قادر به خواندن آن نوشته‌ها با تلفظ دقیق باشند؟ "الفبای آوانگاری بین‌المللی" چنین هدف بلندپروازانه‌ای را دنبال می‌کند. آثاری از زبان فارسی همچون بسیاری از زبانها به این خط هم برگردان و نوشته شده است.
الفبای آوانگاری بین‌المللی
الفبای آوانگاری بین‌المللی یک سامانهٔ نوشتاری و آوانگاری است که به‌وسیلهٔ "انجمن آواشناسی بین‌المللی" به عنوان یک خط استاندارد برای نشان دادن صداهای ایجادشده در زبانهای گوناگون طراحی شده است. طی بیش از یکصد و سی سال و بر اساس پژوهش‌های متخصّصان آواشناسی، واجشناسی، فیزیک صدا، موسیقی، زبان‌شناسی رایانه‌ای، و فرهنگ‌نویسی، الفبای آوانگاری بین‌المللی تمامی صداهایی را که انسان قادر است با اندامهای گفتارش تولید کند گِردآوری کرده است. این پروژه بزرگ و بین‌المللی در سال ۱۸۸۶ با تلاش تعدادی معلم زبان در بریتانیا و فرانسه کلید خورد و آخرین بار در سال ۲۰۰۵ به‌روز‌رسانی شد.
الفبای آوانگاری بین‌المللی شامل ۱۰۷ حرف و ده‌ها نماد جهت نشانه‌گذاری و نمایش لحن، تأکید، آهنگ، و نحوهٔ ادای آنهاست. خوشبختانه داده‌های ارزشمند این پروژه در اختیار همگان قرار دارد و با مراجعه به وبسایت رسمی انجمن آواشناسی بین‌المللی می‌توانید اطلاعات جالبی از جمله نمادهای به کار برده شده برای هر آوا و نحوهٔ ادای شفاهی آنها را دریافت کنید.
اگر دوست دارید دربارهٔ تاریخ خط و زبان فارسی بیشتر بدانید، کتاب "تاریخ زبان فارسی" اثر دکتر پرویز ناتِل خانلری و اگر علاقه‌مند به دانستن بیشتر دربارهٔ زبانهای فارسی باستان و میانه هستید، سلسله مقالات و کتابهای دکتر بهمن سرکاراتی را می‌توانید مطالعه کنید. همچنین با خواندن مقالهٔ "درآمدی بر زبان و ادب فارسی" در کتاب "سرو پارسی" اثر مشترک دکتر مجید تقوی بهبهانی، دکتر جواد رسولی، و دکتر محمد شهری اطلاعات مفید و جالبی به دست می‌آید.
در قسمت آینده به مرور عوامل و دلایل تغییرات نگارشی خواهیم پرداخت.
قسمت‌های قبلی مجموعه زبان و خط فارسی:
- فارسی، زبانی کهن، چندخطی و بین‌المللی
- رویکردها به زبان و خط
- 'کاغذ اخبار'؛ سرگذشت اولین روزنامه‌ی ایران
- افسانه‌های تغییر خط
- آیا خط سیریلیک سرنوشت تاجیکان را رقم می‌زند؟
- یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
- 'تقابل با فرهنگستان'؛ مانعی جدی در راه نظام‌مند کردن خط فارسی
- شورای اصلاحِ خط ِفارسی چرا و چگونه تشکیل و تعطیل شد و چه کرد؟
- شورایِ بازنگری در شیوه‌یِ نگارشِ خطِ فارسی؛ گامی 'مهم اما ناتمام'
- نقش و جایگاه زبان پارسی در قزاقستان؛ گذشته، امروز و آینده
- معضل خط و زبان؛ سرگذشت پارسی در شوروی پیشین
- سیاست‌زدگی، تیغی بر گلوی زبان فارسی در افغانستان
- یونیکد؛ فرهنگستان جهانی زبانها؟
- نگاهی به سرگذشتِ زبان و خط فارسی در روزگار ما
منبع خبر: بی بی سی فارسی 
اخبار مرتبط: نگاهی به خطوط گذشته و امروز فارسی
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
