"رؤیای آمریکایی" و کابوس ایرانی

رؤیاها: آرزوها، ترس‌ها، تصاویری از زندگی گذشته و آینده و تصاویری از آنچه که زندگی نشد: این‌‌ها آن لحظه‌های صمیمی است که مردان و زنانی از مناطق روستایی نیومکزیکو، از ایالت‌های جنوب غربی آمریکا در تازه‌ترین پروژه ویدیویی شیرین نشاط، هنرمند ایرانی – آمریکایی به نمایش گذاشته‌اند. این کار ویدیویی "سرزمین رؤیاها" نام دارد که به تازگی در گالری گلدستون نیویورک به نمایش درآمد.

این مجموعه قرار است که در پاییز در آلمان به نمایش گذاشته شود.

این اثر، نیمه مستند و نیمه تخیلی است. ابتدا به بخش مستندش می‌پردازیم: یک دانشجوی ایرانی‌تبار رشته هنر را می‌بینیم به نام سیمین که پرتره‌هایی از اهالی منطقه برمی‌دارد و در عین حال با آنها در مورد رؤیاهایشان حرف می‌زند. واکنش به تقاضای او برای عکاسی و گفت‌وگو همیشه به این راحتی‌ها نیست: یک زن در را محکم به رویش می‌بندد. اما خیلی‌ها اجازه می‌دهند که این هنرمند از آنها عکس بگیرد و با کمال میل از رؤیاها و آرزوهایشان برای او می‌گویند. بیشتر این گفت‌وگوها را هاله‌ای سودایی دربرگرفته است. بیشتر گفت‌وگوها حکایت از رؤیاها و آرزوهایی می‌کنند که هیچ‌گاه تحقق نیافتند.

آلفونزو گاروندو از نیومکزیکو: یکی از پرتره‌های مجموعه "سرزمین رویاها"

این مصاحبه‌ها که در سال ۲۰۱۹ و در زمانی که هنوز دونالد ترامپ در آمریکا در قدرت بوده، انجام شده‌اند، تا حدی ناخودآگاه ایالات متحده را به تصویر می‌کشند. شیرین نشاط در مصاحبه‌ای با دویچه وله می‌گوید: می‌خواستم انگیزه‌های نهان این کشور را به تصویر بکشم» و ادامه می‌دهد: «می‌خواستم بفهمم چه چیزی به مردم در سال ۲۰۱۹ انگیزه می‌دهد، به چه چیزی اعتقاد دارند و دنیا را چگونه می‌بینند.»

در این ویدیو سیمین خانه به خانه می‌رود و از آدم‌ها عکس می‌گیرد و پای صحبت‌های آنها می‌نشیند. این مصاحبه‌ها بخشی از ویدیوی شیرین نشاط را تشکیل می‌دهند. همزمان پرتره‌های او مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که بیش از ۱۰۰ عکس دارد. به این مجموعه عکس‌ها هم عنوان "سرزمین رؤیاها" را داده است که به موازات ویدیو به نمایش گذاشته می‌شوند؛ عکس‌هایی زیبا و دلنشین ولی همزمان دلگیر و ناراحت‌کننده.

شیرین نشاط می‌گوید: «برایم مهم بود که با افراد مختلف وارد صحبت شوم.» او با اشاره به اینکه "نیومکزیکو بسیار چندفرهنگی است"، ادامه می‌دهد:«آنجا هم آمریکایی‌های سفید زندگی می‌کنند، هم سیاهپوستان آمریکایی‌ها و هم افرادی از آمریکای لاتین و نسل‌های بعدی بومیان. همه‌شان هم رؤیاهای خودشان را دارند.»

جنیسیس گریر، نیومکزیکو. از مجموعه عکس "سرزمین رؤیاها"

شیرین نشاط چکیده رؤیاها را به زبان فارسی در عکس‌ها جا داده است، همچنین نقش‌مایه‌های (موتیف‌های) سنتی ایرانی را. او می‌گوید: «این‌ها پیوندی را با مردم کشوری که من از آنجا می‌آیم، یعنی ایران، ایجاد می‌کنند.» همه آدم‌های روی زمین رؤیا دارند؛ این پل ایجادشده از آدم‌ها و رؤیاهایشان در غرب آمریکا تا نگارش آنها به فارسی اشارتی است به این موضوع.

آزمایشگاه ایرانی برای بازیافت (استفاده مجدد از) رؤیاها از ویدیوی "سرزمین رؤیاها"

بازتاب سناریوهای اتمی در ویدیو

ویدیوی تازه شیرین نشاط یک جنبه و سطح خیالی هم دارد که این سطح خیالی از طریق فیلم دوم قابل مشاهده است که می‌تواند موازی فیلم اول، یعنی بخش مستند، دیده شود. در این بخش یک تأسیسات زیرزمینی خیالی به تصویر کشیده می‌شود که یادآور تأسیسات زیرزمینی هسته‌ای است. ده‌ها دانشمند ایرانی در این تأسیسات نشسته‌اند و رؤیاهای ثبت‌شده واقعی شهروندان نیومکزیکو را تجزیه و تحلیل و دسته‌بندی می‌کنند.

صحنه‌های مربوط به تأسیسات زیرزمینی کابوسی است کافکایی: یک دستگاه اداری عظیم در حال تحلیل رؤیاهای شهروندان است و در فیلم این نگاه به ما القا می‌شود که آنها در حال دستکاری رویاها هستند. این واقعیت که پژوهشگران ایرانی درگیر کار با رؤیا هستند از یک طرف اشاره‌ای است به رابطه مسموم میان تهران و واشنگتن و از سوی دیگر بی‌اعتمادی رژیم‌های استبدادی در سراسر جهان را به تصویر می‌کشد؛ حکومت‌هایی که خود قربانی سرکوبی که خودشان کلید زده‌اند، می‌شوند. این ویدیو نشان می‌دهد که فشار وارده از بیرون به تنهایی کافی نیست. حاکمان اقتدارگرا الزاما محتاج کنترل شهروندانشان هستند.

تصویری از فیلم "سرزمین رؤیاها" از شیرین نشاط

شیرین نشاط می‌گوید: «موضوع بر سر رؤیاها در دوران ترامپ است، در آمریکا، اما مسلما در جای دیگر هم.» در جای دیگر؟ فکر آدم با توجه به دانشمندان ایرانی در فیلم به سمت یک کشور کشیده می‌شود: ایران.

نشاط معتقد است که رژیم ایران بسیار سختگیر است و در صورت تردید دست به شدیدترین اقدامات می‌زند. او ادامه می‌دهد:«و اما از آن طرف به رؤیاهای شهروندان محتاج است. باید به نوعی خود را با آنها تطبیق دهد. برای اینکه این رؤیاها هستند که رژیم از طریق آنها می‌توند روی شهروندان تأثیر بگذارد.»

سیاسی اما غیرمستقیم سیاسی

تجربه به ویژه سال‌های اخیر اما نشان می‌دهد که رهبری ایران برای تأثیرگذاری روی اندیشه و رؤیاهای ملت بیش از پیش به دردسر افتاده است. شیرین نشاط که در سال ۱۹۵۷ میلادی در ایران متولد شده، می‌گوید که رابطه پیچیده‌ای با سرزمین محل تولدش دارد. در نیمه دهه ۷۰ میلادی ایران را ترک کرد و برای تحصیل به آمریکا رفت. بعد از سرنگونی شاه در آمریکا ماند. می‌گوید حالا در مقایسه با ایران، سال‌های بیشتری را در آمریکا زندگی کرده است. نشاط ادامه می‌دهد:«نه خودم را ایرانی احساس می‌کنم و نه آمریکایی. به جای آن احساس می‌کنم کوچ‌نشینی هستم در دنیا.»

این وضعیت در نوع برخورد و رابطه او با سرزمین مادری‌‌اش هم تعیین‌کننده بوده است. او در رابطه با کارهایش توضیح می‌دهد: «کارهای من در رابطه با ایران تا حدی یک ویژگی و طبیعت خیالی دارند. اثر مستند نیستند. درهر صورت به عنوان یک هنرمند علاقه‌ای به توضیح و نمایش مستقیم ندارم. موضوع بر سر برجسته‌ کردن فرآیندهای سیاسی و اجتماعی است. از این نظر کارهای من تنها به صورت (در سطح) غیرمستقیم سیاسی هستند. اما از طرفی مسئله سیاست همیشه برای من اهمیت داشته.» شیرین نشاط معتقد است که سیاست چنان در تعیین مسیر در زندگی او نقش داشته که هنرش "تا حدی همیشه سیاسی است".

دیواری واقعی بر سر مرز مکزیک و ایالت نیومکزیکو در آمریکا

آزادی دست‌نیافتنی

در پایان ویدیو مصاحبه‌کننده جوان، سیمین تلاش می‌کند از تأسیسات زیرزمینی خارج شود. خسته و زده از بدبینی بروکراسی به دنبال آزادی است و نمی‌خواهد دیگر جاسوسی کند. وقتی از درون تأسیسات به بیرون پا می‌نهد، طبیعت باشکوه نیومکزیکو در برابرش خودنمایی می‌کند؛ طبیعتی حیرت‌انگیز، گسترده و بی‌مرز. اما این قلمرو آزادی برای زن جوان دست‌نیافتنی است: سیمین بخشی از دستگاه توتالیتری است که از نظر روانی تحت نفوذ و تقریبا برده آنهاست.

او به دنیای زیر زمین بازمی‌گردد.

نمایشگاه "سرزمین رؤیاها" از ۲۷ ژانویه در گلدستون گالری نیویورک برپا بود. در پایان نوامبر امسال این مجموعه در شهر مونیخ آلمان به نمایش گذاشته می‌شود.