عوامل و دلایل تغییرات خط و زبان

عوامل و دلایل تغییرات خط و زبان

• بهمن شهری
• زبان‌شناس

۲۱ اسفند ۱۳۹۹ - ۱۱ مارس ۲۰۲۱

منبع تصویر، Getty Images

در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتارهایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالش‌های پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود. صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتارها با رویکردهای متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند که بمرور در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر می‌شوند.

در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.

منبع تصویر، Getty Images

زبان پدیده‌ای پویاست. واژگان و عبارات از زبانهای دیگر می‌آیند و می‌روند و رنگ و بوی زبان مقصد را به خود می‌گیرند، بدین معنا که واژهٔ جدید درون دستگاه آوایی و واجی زبانِ مقصد، صورتی تازه پیدا می‌کند و حتی ممکن است معنا و پهنای معنایی‌اش تغییر کند، به نحوی که همان واژه وقتی از دهانِ اهالی زبانِ جدید ادا شود، در زبانی که از آن وارد شده قابل شناسایی نباشد.

انواع متفاوت قرض‌گیری واژگانی امری رایج در میان زبانهاست. واژگان و عبارات بر اساس نیازها و تحوّلات یک جامعهٔ زبانی ایجاد یا وارد می‌شوند. مثلاً امروزه کمتر فارسی زبانی واژگانی همچون "اَرَش"، "یارغو"، و "فِتراک" را می‌فهمد و در عوض با تغییر بنیانهای اجتماعی و پیشرفت دانش و فناوری واژگانی همچون "هواپیما"، "ماهواره"، "ایمیل"، "موشک"، و "رانت‌خواری" پدید آمدند که تا یکصد سال پیش در زبان فارسی وجود نداشت.

تغییرات نگارشی نیز یکی از مشخصه‌های زبانهای گوناگون است. حتی استفاده از خط یکسان به معنای هماهنگی و همگونی در شیوهٔ نوشتار در مناطق مختلف نیست. مثلاً املا و شیوه نگارش تعداد مُعتنابهی از واژگان زبان انگلیسی از کشوری به کشور دیگر و یا حتی منطقه به منطقه فرق می‌کند. انتخاب فونت نیز از دیگر عواملی است که همانندیها و ناهمانندیهای نگارشی را با توجه به ساخت و بافت متن در میان افراد و جوامع پدید می‌آورد.

عوامل سیاسی، تاریخی، اجتماعی، و فرهنگی فراوانی نیز در تغییرات خط و زبان دَخیل‌اند. مثلاً زبان فارسی همچنانکه در قسمت‌های پیشین خواندیم، در طول تاریخ و بر اساس تحوّلات سیاسی و اجتماعی از خطوط گوناگونی استفاده کرده است. یا در مثالی دیگر تُرک‌زبانان در ترکیه تا سال ۱۹۲۸ میلادی این زبان را با خط عربی می‌نوشتند و پس از آن نسبت به تغییر خط خود اقدام کردند اما زبان آنها همچنان ترکی است.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

نسخه دست‌نویس و مصور پنج گنج نظامی متعلق به حدود دویست سال پیش

تغییرات نگارشی ممکن است پیامدهای حقوقی به دنبال داشته باشد که در نگاه نخست از نظرها پنهان بماند. مثلاً تحقیقات حاکی از آنند که در پرونده‌های قضایی در کشورهای مختلف، افرادی به علت تفاوت در املای نام و نام خانوادگی یکسان، به مشکلات حقوقی برخورد کرده‌اند. استفاده از متخصّصان دست‌خط‌ شناس برای یافتن مدرک و شواهد جهت حل پرونده‌های جنایی نیز امری رایج در دستگاه قضا در کشورهای مختلف بوده است.

چشم و هم‌چشمي از دیگر عوامل مؤثر در تغییرات خط و ایجاد شیوه‌های نگارشیِ گوناگون است. افراد به صِرف اینکه یک شخصیت تأثیرگذار اجتماعی از فلان شیوهٔ نگارش استفاده می‌کند، به تقلید و تکرار می‌پردازند فارغ از آگاهی از دلایل، انگیزه‌ها، و شایستگی آن فرد در تغییر صورتهای جااُفتاده و پُربَسامد. چنین مواردی ممکن است فراگیر شود و پس از چندی صورتهای جدید جایگزین صورتهای پیشینِ نوشتاری شوند. گاهی هم نویسندگان تفاوتهایی را در آیین نگارش فردی به جهت نشان دادن تمایز فکری، سیاسی، و اجتماعی خویش از بقیهٔ افراد اجتماع لحاظ می‌کنند.

بَسامد کاربرد یکی دیگر از مهمترین عوامل در شکل‌گیری و جاافتادن صورتهای زبانی است. هر صورت زبانی که از بسامد کاربرد بالاتری برخوردار باشد، از احتمال دوام بیشتری برخوردار خواهد شد. بسامد، تأثیر بالایی بر ساخت زبان در سطوح متفاوت آوایی، ساختواژی، نحوی، معنـایی، و کاربردی دارد. برای درک و دریافتی بهتر‌ از اثر قدرتمند بسامد در ساختار زبان می‌توانید این مقاله را مطالعه کنید.

یکی دیگر از مفاهیمی که بر حفظ یا تغییر صورتهای زبانی تأثیر بِسزایی دارد عبارت است از "اصلِ کَم‌کوشی". بر اساس اصل کم‌کوشی گویشوران هر زبان تمایل دارند تا با صرف کمترین انرژی، بیشترین تولید زبانی را داشته باشند. در نتیجه احتمال بقای صورتهای زبانی که انرژی کمتری صرف می‌کنند بالاتر است و در عوض صورتهایی که به لحاظ صرف انرژی، اقتصادی نباشند، مُستعد تحوّل و تغییرند.

عوامل ذکر شده در کنار داد و سِتَدهای زبانی به تغییرات در خط و زبان می‌انجامد. اگر دوست دارید دربارهٔ‎ ساختمان زبان فارسی بیشتر بدانید، کتابهای "نگاهی تازه به دستور زبان" و "توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی" تالیف دکتر محمد رضا باطنی، و اگر علاقمند به دانستن بیشتر درباره ساخت آوایی زبان فارسی هستید، کتاب "آواشناسی زبان فارسی" به قلم دکتر یدالله ثمره، آثاری راهگشا خواهند بود.

در قسمت آينده به رابطهٔ زبان و خط با سياست و فرهنگ مي‌پردازيم.

قسمت‌های قبلی مجموعه زبان و خط فارسی:

• نگاهی به خطوط گذشته و امروز فارسی
• فارسی، زبانی کهن، چندخطی و بین‌المللی
• رویکردها به زبان و خط
• 'کاغذ اخبار'؛ سرگذشت اولین روزنامه‌ی ایران
• افسانه‌های تغییر خط
• آیا خط سیریلیک سرنوشت تاجیکان را رقم می‌زند؟
• یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
• 'تقابل با فرهنگستان'؛ مانعی جدی در راه نظام‌مند کردن خط فارسی
• شورای اصلاحِ خط ِفارسی چرا و چگونه تشکیل و تعطیل شد و چه کرد؟
• شورایِ بازنگری در شیوه‌یِ نگارشِ خطِ فارسی؛ گامی 'مهم اما ناتمام'
• نقش و جایگاه زبان پارسی در قزاقستان؛ گذشته، امروز و آینده
• معضل خط و زبان؛ سرگذشت پارسی در شوروی پیشین
• سیاست‌زدگی، تیغی بر گلوی زبان فارسی در افغانستان
• یونیکد؛ فرهنگستان جهانی زبان‌ها؟
• نگاهی به سرگذشتِ زبان و خط فارسی در روزگار ما