بیایید چند روزی خر شویم

بر من روشن نیست که چرا در فرهنگ ما خر را چنین خرفت و نفهم می‌دانند و چرا در میان حیوانات بیش از همه خر با خریت خویش صفتی می‌شود برای انسانِ خلافکار.

در نگاه به فرهنگ‌واژگان، برای نمونه لغت‌نامه دهخدا و یا «امثال و حکم» او، صدها نمونه از خر و خریت ردیف شده‌اند که این خود نشان از روندی تاریخی دارد از هستی اجتماعی ما.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

با نگاه به تاریخ فرهنگ جهان، هرآن‌جایی که خر حضور داشته است، ضرب‌المثل و داستان در رابطه با او فراوان است. برای نمونه در یونان و روم قدیم نیز خر جایگاهی والا داشت، زیرا حیوانی بود که بار حمل می‌کرد و انسان را نشسته بر پشت خویش جابه‌جا می‌کرد. خر عیسی در همین رابطه در تاریخ یهود و مسیحیت و هم‌چنین خر ملانصیرالدین نیز در فرهنگ و ادبیات مشرق جایگاهی ویژه دارد.

شاید به همین علت‌ها بوده است که خر به ادبیات راه یافته؛ گاه انسان بر پشت او نشسته، گاه هم‌صحبت انسان شده و گاه نیز انسان به کالبدش فرو رفته و مدتی خر شده است.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

یکی از کهنسال‌ترین داستان‌های به‌جا مانده از روزگار باستان، «الاغ طلایی» نام دارد. این اثر کهن‌ترین داستان طنزی است که مکتوب به دست نسل‌های بعد رسیده است.  نویسنده آن لوسیوس آپولیوس نام دارد که در سال ۱۲۳ میلادی در شهر "ماداورا"، یکی از شهرهای امروز الجزایر که آن زمان در اشغال امپراتوری روم بود، متولد شد. سالِ مرگ او را ۱۷۰ حدس می‌زنند. آپولیوس فیلسوفی بود که فلسفه افلاطونی را در آتن آموخت. به زبان لاتین می‌نوشت. بسیار مسافرت می‌کرد و در روند زندگی به چندین آیین مذهبی گروید. چندین کتاب در چند عرصه از فلسفه و داستان گرفته تا الهیات و پزشکی نوشت.

جلد کتاب آلمانی الاغ طلایی نوشته آپولیوس

"الاغ طلایی" اگرچه به عصر خویش بازمی‌گردد و از روند نابودی تمدن یونانی-رومی می‌نویسد، چشم‌اندازی زیبا دارد به روی جهان پیش‌رو. گذشته از آن، شکل داستا‌ن‌نویسی آن در پیشرفت این رشته مهم بوده و داستان آن در فرم و محتوا هنوز هم جذابیت خود را حفظ کرده است. در الاغ طلایی تمامی ساختار داستانی طنز که بعدها تئوریزه شد، وجود دارد. داستان آن را اما از بسیاری جهات شباهتی بی‌مانند است با زندگی در ایران امروز.

در الاغ طلایی جامعه روم سراسر غرق فساد و فحشا و دروغ و ریاست. سحر و جادو جای علم و دانش می‌نشیند و هرآن‌کس که خرافی‌تر باشد، عالم‌تر است. در چنین شرایطی ارزش‌ها دگرگون می‌شوند و انسان‌ها به ماهیت حیوانی خویش نزدیک‌تر. الاغ طلایی داستان همین فساد است که مردم غرق در آن روزگار می‌گذرانند.

در الاغ طلایی شخصیت اصلی داستان، لوسیوس که هم‌نام نویسنده است، خر می‌شود. لوسیوس، هم‌چون نویسنده آن، انسانی بسیار کنجکاو است. همین کنجکاوی او را به موضوع سحر و جادو می‌کشاند. در این راه می‌خواهد پرنده‌ای گردد، ولی از شانس بد ناگهان خر می‌شود. این خر که همان لوسیوس باشد، در سیر و سفر خویش حوادثی را شاهد است که هر یک داستانی‌ست در دلِ داستان اصلی.

لوسیوس در این داستان بی‌هیچ خودسانسوری از خوش‌گذرانی‌های خود می‌گوید و این‌که تصمیم می‌گیرد با مالیدن روغنی جادویی به خود، پرنده‌ای شود. روغن را که به خود می‌مالد، خر می‌شود.

این استحاله و یا مسخ را می‌توان در دنیای اساطیر نیز بازیافت و احتمالاً این موضوع در این اثر نیز بنیان در همین بینش دارد. با این تفاوت که لوسیوس انسان است، سپس خر می‌شود و زمانی دیگر به انسانیت خویش بازمی‌گردد. در این روند، تغییر ماهیت و هویت مهم هستند. لوسیوس جهانی را که در آن می‌زیسته، و آن هستی را که تجربه می‌کرده، بسیار حقیر و کوچک می‌یابد و آن را برنمی‌تابد. در کنجکاوی‌های خویش، در کشف نادیده‌ها، خر می‌شود و هویتی دیگر می‌یابد. با این هویت بسیار چیزها را تجربه می‌کند که پیش‌تر چیزی از آن نمی‌دانست. به واقعیت‌هایی دست می‌یابد که دارای ارزشی ویژه هستند. به بیانی دیگر یک تزکیه درونی را پشت سر می‌گذارد و سپس دگربار انسان می‌شود تا از این تجربه برای هستی و ادامه‌ی آن بهره برد. لوسیوس سه هویت را تجربه می‌کند؛ انسان ناآگاه، انسان با هویتی حیوانی و انسانِ باتجربه و آگاه. او در واقع در هویتی نو دگربار متولد می‌شود.

از آن‌جا که در این اثر به عشق‌های پوشالی و هوس‌های تن‌گرایانه نیز پرداخته شده، از آن به عنوان «هرزه‌نگاری» نیز نام می‌برند. در استقبال و یا نفی این کتاب، موضوع آن را حتی به زندگی نویسنده در رابطه دانستند و گفتند که او از راه سحر و جادو زنی ثروتمند را جادو کرده و به همسری برگزیده است.

الاغ طلایی را از یک سو به علت ساختار خویش، به بنیاد رمان نسبت می‌دهند و از دیگر سو به نخستین داستان طنز که از جهان باستان، مکتوب به‌جا مانده است.

لوسیوس خر می‌شود، اما حس و شعور آدمی در اوست. با تمامی رنجی که در الاغ بودن خود از سر می‌گذراند، خوشحال است که "با گوش‌های دراز هر چیزی را می‌شنود، حتی از فاصله‌ای دور". در همین راستاست که روزی بر حسب اتفاق می‌شنود که اگر گل سرخی را بخورد، دگربار انسان می‌شود. به راه یافتن گل سرخ، در عالم خریت حوادثی را شاهد است که بعدها در زندگی انسانی، برایش ارزش فراوانی دارند.

لوسیوس در کنجکاوی‌های خرانه‌خویش ناظر زندگی دیگران بوده است، واقعیت عریان زندگی را به چشم دیده و از آن آموخته است. همین دیدن‌هاست که طنزآذین است. کسی چه می‌داند که این الاغ انسانی‌ست در پوست حیوان. او شاهد خصوصی‌ترین گوشه‌های زندگی آدم‌هاست، حرف‌هایشان را می‌شنود و رفتارشان را می‌بیند.

آن‌چه از این داستان که می‌تواند طنز باشد، بعدها در عالم ادیان ابراهیمی در عرفان، در تزکیه نفس انسان، می‌بینیم. عرفانی که در واقع از طریق دین یهود به مسیحیت و سپس اسلام راه یافت. تمامیت عرفان ایرانی نیز همین است؛ این‌که انسان از یک هویت به واسطه‌ی هویتی دیگر، به هویتی نو دست یابد.

گناهکار با تزکیه نفس آدمی دیگر می‌شود. همین هویت واسط را می‌توان زمانی محسوب داشت که لوسیوس الاغ شده بود. او به کمک «ایسیس» و هم‌چنین خواب‌هایی که می‌بیند، دوران تزکیه را با موفقیت پشتِ سر می‌گذارد. طبیعی‌ست انسان گناهکار نمی‌تواند به آسانی این راه را طی کند. امدادهای غیبی، چه در خواب و یا توسط فردی دیگر، او را به راه رستگاری راهنما خواهند بود. خواب از قدیم‌ترین ایام در بسیار مواقع راهنمای آدم بوده است. پیامبران در خواب‌های خویش با توصیه‌های خدا آشنا می‌شوند.

سرانجام روزی ایسیس (Isis) ایزدبانوی باززایی و طبیعت در اساطیر مصر باستان، در رؤیا راه بر لوسیوس می‌نمایاند و وی را نجات می‌دهد و از آن پس او در سلکِ یکی از هواداران ایسیس به زندگی خود ادامه می‌دهد.

ایسیس در زبان یونانی به معنای دانش است. در اساطیر مصری تجسم سحر و جادو نیز می‌باشد؛ ایزدبانوی تاج و تخت. در الاغ طلایی از او چنین یاد می‌شود: «من طبیعت هستم، مادر همگان، بانوی تمام عناصر سازنده...مصریان، آنان که مشتاق یادگیری هستند و در پرستش، در بهترین مکان قرار دارند، با من در رابطه‌اند...»

در داستان الاغ طلایی ایسیس کاهن است و هم‌اوست که در راه هویت‌یابی لوسیوس را یاری می‌کند. در عرفان اسلامی نیز عارفان را حلقه‌ای است که در آن شاگردان در کنار استاد و یا "پیر" طی تزکیه نفس هویتی دیگر می‌یابند و یا این‌که می‌کوشند به شکلی "هفت شهر عشق" را بگذرانند.

لوسیوس که عاشق بی‌قرار لذات جسمانی بود و در آن زندگی را می‌یافت، در دگردیسی خویش آدمی پرهیزگار می‌شود. شاید هم در این داستان لذت‌های جسمانی مشرق زمین در برابر لذت‌های مسیحانه‌قرار می‌گیرد.

آمور و پسیخه ، تندیسی از اگوسن رودین

لوسیوس با کمک ایسیس از جهانِ جوانی و فسادهای موجود، دور می‌شود. طوفان را پشت سر می‌گذارد تا دگربار آدم شود. لوسیوس در رهایی از خر بودن، از تجربه‌ای که پشت سر گذاشته، راضی است و از آن به احترام یاد می‌کند. می‌گوید که در پوستِ این حیوان توانسته زندگی را دگرسان و بهتر ببیند و حال انسانی‌ست باتجربه.

با الاغ طلایی در واقع برای نخستین بار واقعیت‌های زندگی خصوصی افراد به داستان راه یافت. آن‌چه را که لوسیوس به عنوان الاغ شاهد آن بود، انسانی دیگر نمی‌توانست ببیند. در الاغ طلایی داستان‌های کوتاهی در تن داستان اصلی روایت می‌شوند تا راه رسیدن به آگاهی را بر قهرمان داستان هموار کند.

لوسیوس شاید همان راوی کل باشد که بعدها به داستان راه می‌یابد که همه چیز را می‌داند و می‌بیند. الاغ طلایی سراسر زندگی روزمره انسان‌هاست. آن چیزهایی روایت می‌شود که به شکلی برای خواننده ملموس است. در داستان‌های فرعی اسطوره‌ای این اثر نیز با چشمی انسانی و نگاهی زمینی به رفتارها نگریسته می‌شود. داستان «آمور و پسیخو» یکی از همین داستان‌هاست که نخستین‌بار در این کتاب آورده شده است. پشتِ پرده‌ی این زندگی همان چیزی هست که خر می‌بیند. جهان داستان در این ایام بیش از یک بُعد نداشت و همه‌چیز در ظاهر اتفاق می‌افتاد. خر عاملی می‌شود در بیشتر دیدن و آگاه شدن.

برای بهتر دیدن آن‌چه را که بر زندگی انسان ایرانی حاکم است، شاید یکی از راه‌ها نیز این باشد که دعوت لوسیوس برای خر شدن را بپذیریم و راهی را بپیماییم که او با خر شدن روم را شناخت. او خر شد، از جامعه فاصله گرفت و با نگاهی خرانه، از چشمی دیگر به آن نگریست. چیزهایی نو دید که پیشتر ندیده بود. ما برای شناخت محتاج نگاه نو هستیم. می‌توان خر شد و آن را کشف نمود و می‌توان خر نشد و با نگاهی دیگر واقعیت را بازیافت. هدف همانا کشف جهانی نو است.

الاغ طلایی با ترجمه عبدالحسین شریفیان به فارسی نیز موجود است. نسخه‌هایی از آن به زبان‌های دیگر در کتابخانه گوتنبرگ شرکت گوگول نیز به رایگان قابل دسترسی‌ست.

 

* مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.

 

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  تولد پانداهای دوقلو در باغ‌‌وحش برلین

  این دو خرس پاندا با نام‌های "پیت و پاوله" دوقلو هستند و نخستین پانداهایی به شمار می‌آیند که در آلمان به دنیا آمده‌اند. این دو هنوز چند ماهی از عمرشان نمی‌گذرد، اما قرار است که در سن ۴ سالگی به چین فرستاده شوند.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  خیابان‌گردی بزهای ولزی

  در پی محدودیت‌های شدید در بریتانیا خیابان‌های منطقه ولز نیز خالی از مردم شد. هم‌زمان از کشورهای مختلف در سال گذشته خبرهایی می‌رسید که حیوانات مختلف به مناطق مسکونی بازگشته‌اند. البته بسیاری از خبرها نادرست بودند، اما این عکس واقعا گله‌ای از بزهای وحشی در یک منظقه مسکونی در شمال ولز را نشان می‌دهد.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  خوک وحشی و دزدی در روز روشن

  این تصویری از یک خوک وحشی به همراه بچه‌هایش است که در نزدیکی دریاچه‌ای در برلین وسایل و لباس مردی را دزدیده است. این مرد که لخت زیر آفتاب لم داده بوده، متوجه می‌شود که این خوک ساک او را قاپ زده که لپ‌تاپ و لباس‌هایش در آن بوده‌اند.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  ببر پادشاه در زمره مستندهای موفق

  در نتفلیکس سریالی مستند پخش می‌شود که درباره باغ وحشی در ایالت اوکلاهما است. از زمان شیوع کرونا این باغ‌وحش که در زبان فارسی به "ببر پادشاه" معروف شده، درهای خود را به روی بازدیدکنندگان بسته است و فقط برای برنامه‌های تلویزیونی از آن استفاده می‌شود. این سریال که تماشاگران زیادی هم دارد، درباره زندگی و نگهداری ۲۰۰ ببر ساکن این باغ‌وحش است.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  تمساح هیتلر

  این تمساح که نامش "ساتورن" است به گفته مقامات باغ‌وحش مسکو، متعلق به آدولف هیتلر رهبر آلمان نازی بوده است. در بمباران هوایی برلین در سال ۱۹۴۳ این تمساح از باغ‌وحش برلین فرار می‌کند و در سال ۱۹۴۶ به دام سربازان بریتانیایی مستفر در برلین می‌افتد. سربازان این تمساح را به باغ‌وحش مسکو هدیه می‌کنند. این تمساح پس از چند صباحی در سن ۸۴ سالگی در مسکو می‌میرد. حال لاشه این تمساح در موزه‌ای نگهداری می‌شود.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  کبوتر نامه‌بر بلژیکی

  هر ساله حراج اجناس عجیب سبب شگفتی‌ می‌شود. اما امسال یک کبوتر نامه‌بر که نامش "نیو کیم" است به قیمت ۶/ ۱ میلیون یورو به یک خریدار چینی فروخته شد. نگهداری و پرورش کبوترهای نامه‌بر در بلژیک سنتی دیرینه دارد، اما به نظر می‌رسد که این سرگرمی به شهروندان آسیایی نیز سرایت کرده است.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  روباه کفش‌دزد

  این روباه که در خیابان‌های برلین بدون ترس جولان می‌دهد، مدت‌ها در یک محله پولدارنشین پایتخت آلمان دست به دزدی کفش‌های مردم می‌زد. در حالی که در شبکه‌های اجتماعی ساکنان این محله در مورد پدیده عجیب ناپدیدشدن کفش‌های‌شان با یکدیگر چت و گمانه‌زنی می‌کردند، سرانجام این روباه با کفشی در دهان شناسایی شد. بررسی‌های بعدی نشان داد که این روباه دست‌کم ۱۰۰ کفش را دزیده است.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  مو‌‌ش مین‌‌یاب

  این موش صحرایی آفریقایی که نامش "ماگاوا" است، برای مین‌یابی آموزش دیده و در مناطق خطرناک در کامبوج سرگرم خدمت به انسان‌ها است. یک سازمان حمایت از حیوانات در بریتانیا در ماه سپتامبر ۲۰۲۰ به "ماگاوا" مدالی طلا اهدا کرد. این موش تا زمان دریافت مدال موفق به کشف ۳۹ مین زمینی و ۲۸ بمب عمل‌نکرده شده بود.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  سگ کرونایاب

  سگی به نام "کوسی" در فرودگاه هلسینکی فنلاند برای خود اعتبار و منزلتی به هم زده است. این سگ به گونه‌ای آموزش دیده که قادر به کشف مبتلایان به کرونا است. به گفته مقامات فنلاندی، بازدهی این سگ تقریبا بدون اشتباه و صد در صد بوده است. قرار است سگ‌های دیگری هم با توانایی‌های مشابه آموزش داده شوند.

• حیوانات خبرساز ۲۰۲۰؛ از موش مین‌یاب تا تمساح هیتلر

  سفری پرهزینه برای فیلی غمگین

  این فیل که "تنهاترین فیل جهان" لقب گرفته "کاووان" نام دارد. او سال‌ها تنها در باغ وحشی در پاکستان نگهداری می‌شد و به علت تنهایی دائمی دچار افسردگی شده بود. سرانجام با جمع‌آوری ۴۰۰ هزار دلار امکان انتقال این فیل به کامبوج به یک مرکز نگهداری فیل‌ها فراهم شد. "شر" خواننده معروف آمریکایی نیز با کمکی سخاوتمندانه امکان سفر "کاووان" را تسهیل کرد.