پرسشهایی درباره جنبشهای اصلاحی خط و زبان فارسی
بی بی سی فارسی
- بهمن شهری
- زبان‌شناس
منبع تصویر، Getty Images
در آستانه سده نوِ خورشیدی در مجموعه نوشتارهایی به موضوع خط فارسی و دگرگونی‌های آن در دوران معاصر- در اینجا به معنای بعد از ورود چاپ- و همچنین به چالش‌های پیش روی خط فارسی در روزگار دیجیتال، فضای مجازی و شبکه اجتماعی، پرداخته می‌شود. صاحب‌نظران، کارشناسان و پژوهشگران در این نوشتارها با رویکردهای متفاوت و از زاویه‌های مختلف به موضوع خط در حوزه فرهنگی زبان فارسی پرداخته‌اند که بمرور در وبسایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر می‌شوند.
در این مجموعه، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و نگارش نویسندگان حفظ شده‌اند.
منبع تصویر، Getty Images
دلواپسی بابت نابودی زبان فارسی پیشینه‌ای دیرینه دارد. برای نمونه در ابتدای قرن بیستم و در پی ورود واژگان فرانسوی به زبان فارسی، عده‌ای ازاینکه واژگان "بیگانه" به زبان فارسی راه می‌یابند نگران بودند. بعدها و در اواخر قرن بیستم تا همین امروز، چنین نگرانیهایی دربارهٔ ورود واژگان انگلیسی به فارسی شدت گرفت. در تمام این دوران نیز افراد زیادی در تلاش برای پالایش زبان فارسی از واژگان و عبارات زبان عربی و "اصیل‌نویسی" بوده‌اند. جنبشهای فراوانی نیز در ادوار مختلف شکل گرفته که خواستار اصلاح یا تغییر خط فارسی و یکپارچه‌سازی شیوه‌های نگارشی شده‌اند. تمامی این رویکردهای تجویزگرا از بسیاری واقعیات بدیهی دربارهٔ زبان فارسی غفلت ورزیده و نتوانسته‌اند زبان را همانگونه که هست بپذیرند و آن را به حال خود رها کنند.
جنبش جُدانویسی در ایران یکی از جدید‌ترین تلاش‌های اصلاحی در خط فارسی است. این جنبش همزمان با افزایش استفاده از صفحه کلید گوشیهای همراه و رایانه، و کاهش بهره‌گیری از قلم و کاغذ، در میان عده‌ای رواج یافته است. جدانویسی را می‌توان به عنوان واکنشی به سَرهَم‌نویسی درگذشته نیز نگریست.
به نظر می‌رسد پیدایش نیم‌فاصله در تایپ عامل مهمی در تمایل به جدانویسی بوده است. نیم‌فاصله مزایایی را در تایپ خط فارسی به ارمغان آورده است. مثلا واژگان مرکبی چون "بی‌اساس"، "غیرقابل‌دفاع"، و "جدانشدنی" که پیشتر در خط تحریری سرهم نوشته می‌شدند، اما در تایپ به علت فقدانِ نیم‌فاصله دارای فاصله کامل می‌شدند، اکنون با وجود نیم‌فاصله به صورت تحریری و اصلی خود بازگشته‌اند. اما گرایش به جدانویسی افراطی مسائل جدید و هزینه‌های اضافی را نیز به همراه داشته است که باید درباره آنها عَمیقتر اندیشید.
یکی از اشکالات جدانویسیِ رادیکال پیش‌فرضی است که گویی همهٔ گویشوران از رایانه یا گوشی همراه برای نوشتن استفاده می‌کنند؛ در حالیکه افراد زیادی همچنان از قلم و کاغذ برای نوشتن بهره می‌برند. پرسشی که به میان می‌آید این است که چگونه چنین تجویزات و تغییراتی مبنی بر جدانویسی و یا سرهم‌نویسی بر شکل‌ها و ابزارهای مختلف نوشتاری اثر می‌گذارد؟ آیا به تسهیل بیشتر آموزش و فراگیری نوشتار و خواندن ختم می‌شود؟ آیا کار را راحت‌تر می‌کند یا سخت‌تر؟
بسیاری از تجویزهای نگارشی فارغ ازاینکه از تحلیلهای زبان‌شناسی بهرهای نبرده‌اند و از بی‌قانونی و عدم انسجام رنج می‌برند، از نظر اصل کَم‌کوشی نیز به صرفه نیستند و به کاربر زبان رنج و هزینه اضافی تحمیل می‌کنند. مثلاً واژگانی چون "همراه" و "دانشجو" به ترتیب با پنج و شش حرکت انگشتان روی صفحه کلید نگاشته می‌شود. حالا اگر قرار باشد این واژگان جا افتاده و پربسامد را که سالهاست به همین شکل نوشته می‌شوند، ناگهان به صورت "همراه یا "دانشجو" بنویسیم، حداقل یک تا سه حرکت اضافه می‌شود. در نوشتن همین واژگان با قلم نیز یک توقف اضافه می‌شود و دیگر نمی‌توان یا یک حرکت و به صورت پیوسته این کلمات را نوشت. ممکن است یک نفر بگوید حالا اضافه شدن یک یا دو حرکت هزینه و رنج زیادی ایجاد نمی‌کند. اما وقتی پانصد واژه مشابه را در یک متن کوتاه در نظر بگیریم، آنگاه چیزی بین هزار تا هزار و پانصد بار بیشتر باید دکمه‌ها را فشرد و بدین منوال هر چه قدر متن بلندتر شود، رنج و هزینه بالاتری به کاربران زبان تحمیل می‌شود. فراموش نکنیم کار اضافه با صفحه کلیدِ رایانه و گوشیهای همراه، اثراتِ مُخربی برای مُچ، انگشتان، و مفاصلِ دست به همراه دارد.
برخی جدانویسان افراطی حتی تکواژهای وابسته مثل ضمایر متصل را با استفاده از نیم‌فاصله جدا می‌کنند. مثلا به جای «کتابم» می‌نویسند "کتاب‌ام"، یا به جای "فکرهایش" می‌نویسند "فکرهای‌اش"! در اینگونه مثالها نیز بر خلاف اصل کم‌کوشی، یک علامت اضافه و حَشو به گونه نوشتاری این واژگان افزوده می‌شود و فضای بیشتری می‌گیرد، و به لحاظ اقتصادِ زبانی هزینهٔ نوشتاری و زمانی ایجاد می‌کند. حتی گاهی این شیوهٔ ناهنجار درباره واژگان جدیدی که از زبانهای دیگر وارد فارسی شده‌اند نیز اعمال می‌شود. مثلا عده‌ای واژهٔ "وبسایت" را به صورت "وبسایت" می‌نویسند. اگر در زبان انگلیسی بخواهیم از همین شیوه و از فاصله بین دو تکواژ استفاده کنیم، باید این واژه را به صورتِ web-site نوشت، در حالیکه امروز املای website بیشتر مرسوم است. جالب توجه است بدانیم در زبان انگلیسی، گرایش به فاصله‌گذاریِ میان‌تکواژی با خطِ پیوند یا هایفِن، در سالیان اخیر کمتر، و تمایل به سرهم‌نویسی بیشتر شده است. مساله‌ای که احتمالا ناشی از نگرانیهای روزافزونِ حاصل از تحقیقات درباره سلامت کاربرانی است که مدتی طولانی از صفحه کلید برای تایپ استفاده می‌کنند.
منبع تصویر، Getty Images
آثار مکتوب گذشته دیگر موردی است، که هرگاه قرار است تغییراتی کلی در شیوهٔ نوشتار اِعمال شود، نباید از آن غافل شد. امکان بازنشر همهٔ آثار گذشته کاری تقریبا غیرممکن است. چنانکه تا کنون که بیش از یک قرن از ورود صنعت چاپ به ایران می‌گذرد، هنوز نسخه‌های خطی فراوانی که شامل گنجینه‌های ارزشمندی از زبان فارسی هستند به چاپ نرسیده‌اند. حتی اگر بازنشر همه آثار گذشته ممکن باشد هزینه‌های فراوانی در پی دارد. توجیه هزینه‌های چنین اصلاحاتی چیست؟
اسامی خاص حوزه دیگری است که باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. امروزه مرسوم است تا به افراد اجازه دهیم نام و نام خانوادگی خود را همانگونه که ترجیح می‌دهند بنویسند. حالا فرض کنید فردی سالها نام خودش را "علیرضا" نوشته و در شناسنامه و اسناد مسافرتی به همین شکل ثبت کرده است. ناگاه می‌بیند عده‌ای نامش را به صورت "علیرضا" می‌نویسند. به کارگیری چنین صورتی هم باعث سردرگمی فرد می‌شود، هم به مرور زمان فشاری اجتماعی به شخص وارد می‌کند تا نگارش نام خودش را که برجسته‌ترین مُشَخَصهٔ هویتش است تغییر دهد. در این زمینه بهتر است به افراد اجازه دهیم خودشان برای نگارش نام و نام خانوادگی خویش تصمیم بگیرند و ما هم در ارجاع به آنان از ترجیح شخصی افراد پیروی کنیم. ضمن اینکه چنین تغییراتی ممکن است پیامدهای حقوقی نیز در پی داشته باشد. مثلا در همین رابطه باید پرسید آیا قرار است تمامی مدارک حقوقی، شناسایی، و مسافرتی تعویض شوند؟
درک نادرست از واقعیتهای زبان فارسی و ناآشنایی با انگاره‌های نوین زبانشناختی باعث شده بسیاری از شیوه‌های مَن‌دَرآوُردیِ نگارشی در دهه‌های اخیر به سردرگمی کاربران زبان بیفزاید. تغییرات پیاپی در روش نگارش، به ویژه به چند گروه لَطمات جبران ناپذیری وارد می‌کند. از آن جمله‌اند مولفان کتابهای درسی، دست‌اندرکاران آموزشی، ناشران، رسانه‌های گروهی، مطبوعات، نهادهای حقوقی، فراگیران بین‌المللی، و خانواده‌هایی که آموزش خانگی را برای فرزندانشان برمی‌گزینند.
نکتهٔ دیگری که دربارهٔ خط و شیوهٔ نوشتار مطرح است به توصیف و تفاوت گونه‌های کاربردی متفاوتِ زبان، مثل گونهٔ رسمی و گونهٔ خودمانی، مربوط است. از جمله پرسشهایی که پیش از تدوین آیین‌نامه‌های نگارشی باید در این زمینه جدی گرفته شوند عبارتند از: آیا دستورالعمل مورد نظر قرار است هر دو گونهٔ رسمی و خودمانی زبان را در نظر گیرد؟ به چه دلایلی از شیوه‌ای یکسان یا متفاوت برای نگارش شعر و نثر باید پیروی کرد؟ چه توجیهات ساختواژی، نحوی، و کاربردی برای چنان شیوه‌هایی موجود است؟
آموزش خواندن و نوشتن به اهالی بومی زبان فارسی و فراگیران غیرفارسی‌زبان در همین راستا شایان توجه است. یادگیری خط مهارتی دُشوار و زمانبَر است. چه بسا برای یک فرد سالها طول بکشد تا کم‌کم نوشتن برایش عادت شود. دستکاری در خط پدیدهٔ آشنازدایی را در پی دارد که در یادگیری نوشتار و خواندن بسیار موثر است. هرگونه تغییر در صورتهای نوشتاری که مدت مَدیدی به همان شکل نوشته می‌شدند، کاهش سهولت خواندن و کُند شدن روند یادگیری را در پی دارد.
یکی از بهترین و کم‌هزینه‌ترین راهها برای جلوگیری از سردرگمی در خواندن و اَدای واژگان استفاده از نشانه‌های سَجاوندی است. به حاشیه رفتن نشانه‌گذاری در نگارش فارسی ریشه در پیش‌فرضِ تاریخی غلطی دارد مبنی بر اینکه "باسوادترها" کمتر از علایم سجاوندی استفاده می‌کنند و این نشانه‌ها مخصوص دانش‌آموزان "مُبتدی" است! این انگارهٔ نادرست باعث شده افراد ناخودآگاه تمایل کمتری به نشانه‌گذاری داشته باشند، مبادا بیسواد خوانده شوند.
استفاده از نشانه‌های سجاوندی حداقل از سه جهت مفید است: یکی اینکه این نشانه‌ها در زبان وجود دارند و نیازی به اِبداع شکلهای جدید و تغییر صورتهای آشنا نیست. دوم اینکه نشانه‌گذاری با وارد کردن مُصوتها یا واکه‌ها به نوشتار و نمایش دقیقتری از واژگان، به خوش‌خوانی کمک می‌کند، بدون اینکه به درازنویسی منجر شود. سومین مزیت اینکه با بکارگیری نشانه‌های نوشتاری، هر نویسنده‌ای می‌تواند نحوهٔ تلفظ خودش از واژه را نشان دهد و بدین ترتیب به گونه‌های متفاوت آوایی و لهجه‌های مختلف که جزیی از غنا و هویت هر زبانی هستند فرصت داده شود. پذیرش گونه‌های گفتاری و نوشتاری مختلف نشان دهنده رویکردی پویا و فراگیر به زبان است که به جای اینکه زبان را به صورت یک واحد ثابت ببیند، آن را به صورت پدیده‌ای چندشکلی و همیشه در حال دگرگونی در نظر می‌گیرد. پس چه بهتر که به جای اِبداع شیوه‌های جدید نگارش و افزودن رنج به انسانها، از به کارگیری بیشتر نشانه‌های سَجاوندی خجالت نکشیم و با زُدودَنِ باورهای غلط، نشانه‌گذاری در نوشتار را افزایش و ترویج دهیم، به ویژه هرگاه هراس‌ِ از بَدخوانی یا ا‌ِبهام در میان است.
اما شاید مهمترین سوالاتی که دربارهٔ هر گونه تغییر و اصلاح خط باید پرسیده شوند، درباره چرایی، عوامل، دلایل، و اهداف چنین تلاشها و برنامه‌هایی است. بایسته است سیاست‌گذاران، دست‌اندرکاران، نویسندگان، و شخصیتهای تاثیرگذار پیش از تجویز، بِکارگیری، و ترویج هرگونه روش و برنامه اصلاحی خوب بیندیشند و ببیند ضرورت و نیاز به تغییر و اصلاح خط دقیقا از کجا سرچشمه می‌گیرد و به چه علتی باید چنان شود؟ چه چالشها و مسائلی با تغییرات پیشنهادی قرار است تسهیل و حل شوند؟ چه ضرورتی برای تغییر صورتهای جاافتاده و پربسامد وجود دارد؟ چگونه چنین تغییراتی را می‌توان از جنبه‌های ساختواژی، نحوی، گفتمانی، و آموزشی توضیح داد؟ آیا در تغییرات پیشنهادی از قوانین ساختواژی و نحوی خاصی پیروی و به شکلی مُنسجم عمل می‌شود؟ آیا چنین تغییراتی بر اساس اصل کم‌کوشی به صرفه و مفید است؟ آیا پیش‌بینی‌هایی صورت پذیرفته که تغییرات پیشنهادی چه چالشها، هزینه‌ها، و مسائل احتمالی جدیدی را ممکن است در پی داشته باشند؟ آیا پیش‌بینی‌هایی مبتنی بر چنان تغییرات و اصلاحاتی پیشتر به آزمون گذاشته شده‌اند؟ آیا دربارهٔ پیش‌فرضهای گفتمانی و پیامدهای آموزشی، سلامتی، اداری، مالی، حقوقی، اجتماعی، و بین‌المللی چنین برنامه‌ها و دستورالعملهایی اندیشیده شده است؟ آیا به ارتباط و درک میان‌نسلی و میان‌فرهنگی طی سالهای متمادی فکر شده است؟ چه کسانی قرار است آیین‌نامه‌ها و دستورات تازه را تألیف و تجویز کنند؟ آیا آنان از تخصص لازم و کافی برخوردارند؟ آیا تحلیل، تطبیق، مقایسه، و بررسی بدخوانی یا خوش‌خوانی صورتهای پیشنهادی ِجدید، به لحاظ آموزش و فراگیری خواندن و نوشتن، با استفاده از مُدلهای کَمّی و کیفی معتبر و به روزِ زبان‌شناسی و آماری انجام گرفته است؟ شیوه‌نامهٔ نهایی قرار است چگونه بررسی، ارزیابی، و داوری شود؟ آیا کسانی که به داوری و ارزیابی می‌پردازند مستقلند یا به همان سازمان و دستگاه مربوط وابستگی دارند؟ بودجه چنین اصلاحات و تغییراتی از کجا می‌آید؟ آیا تأمین‌کنندگان مالی خود در تهیه و تدوین شیوه‌نامه‌ها دخالت دارند یا تهیه‌کنندگان آیین‌نامه‌ها به صورت مستقل عمل می‌کنند؟ و در نهایت اینکه چه تمهیداتی جهت ایجاد و تضمین فرایندی پایدار در آموزش، اعتبارسنجی، بهینه‌سازی، و بهروزرسانی چنین برنامه‌هایی اندیشیده شده است؟
فرهنگستانها، مدارس، دانشگا‌هها، مجلات علمی پژوهشی، رسانه‌های خبری، و نهادهای علمی و آموزشی باید با در نظر گرفتن واقعیتهای زبانی و امکانات موجود، چنین پرسشهایی را مد نظر قرار دهند، و با ایجاد تیمی متشکل از کارشناسان مستقل، شیوه‌نامه‌های نگارشی را تدوین، اجرا، و بهروزرسانی کنند.
هرگونه پیش‌بینی دربارهٔ ساخت و شکلِ خط فارسی در آینده چیزی فراتر از حدس و گمان نخواهد بود، زیرا قسمت عمده‌ای از تغییرات زبان و خط، خارج از ارادهٔ تک تکِ گویشوران آن زبان اتفاق می‌افتد. پذیرش حقایق زبانشناختی، از جمله اینکه بیشتر جوامع چندزبانی هستند، و اینکه فارسی زبانی چندخطی، پویا، و بین‌المللی است که در جایگاه نیرومندی قرار دارد و در خطر انقراض نیست، گام بزرگی است در جهت زدودن بسیاری از نظرات باطل و برنامه‌های غیرضروری و بی‌سرانجام در رابطه با اصلاح خط و زبان فارسی.
همچنین اگر به آزادی سخنگویان هر جامعه در انتخاب شیوهٔ نگارش و گویش زبان احترام گذاشته شود، و به جای تجویز دستوری و نُخبه‌گرا، و صرف وقت، هزینه، و انرژی در این راه، به پژوهش، تالیف، و تولید محتوا به زبان فارسی در حیطهٔ تخصصی روی آورده شود، و کارِ پژوهش، آموزش، و توصیف دقیق زبان به متخصصان و آموزگاران زبان واگذار شود، آنگاه شاید بتوان درک و دریافت بهتری از جایگاه زبان و خط داشت. ایدون باد!
قسمت‌های قبلی مجموعه زبان و خط فارسی:
- چرا هیچ خطی هیچگاه کامل نیست؟
- زبان و خط در آینه فرهنگ و سیاست
- عوامل و دلایل تغییرات خط و زبان
- نگاهی به خطوط گذشته و امروز فارسی
- فارسی، زبانی کهن، چندخطی و بین‌المللی
- رویکردها به زبان و خط
- 'کاغذ اخبار'؛ سرگذشت اولین روزنامه‌ی ایران
- افسانه‌های تغییر خط
- آیا خط سیریلیک سرنوشت تاجیکان را رقم می‌زند؟
- یگانه‌گی روش املای زبان فارسی دری در افغانستان یک نیاز جدّی‌ست
- 'تقابل با فرهنگستان'؛ مانعی جدی در راه نظام‌مند کردن خط فارسی
- شورای اصلاحِ خط ِفارسی چرا و چگونه تشکیل و تعطیل شد و چه کرد؟
- شورایِ بازنگری در شیوه‌یِ نگارشِ خطِ فارسی؛ گامی 'مهم اما ناتمام'
- نقش و جایگاه زبان پارسی در قزاقستان؛ گذشته، امروز و آینده
- معضل خط و زبان؛ سرگذشت پارسی در شوروی پیشین
- سیاست‌زدگی، تیغی بر گلوی زبان فارسی در افغانستان
- یونیکد؛ فرهنگستان جهانی زبان‌ها؟
- نگاهی به سرگذشتِ زبان و خط فارسی در روزگار ما
منبع خبر: بی بی سی فارسی 
اخبار مرتبط: پرسشهایی درباره جنبشهای اصلاحی خط و زبان فارسی
حق کپی © ۲۰۰۱-۲۰۲۴ - Sarkhat.com - درباره سرخط - آرشیو اخبار - جدول لیگ برتر ایران
