مساجد اصفهان، جلوه زهد و هنر

به گزارش ایرنا، مسجد به عنوان مکان عبادت و خلوت با معبود یکی از زیباترین جلوه های معماری اسلامی در شهرها و روستاها بشمار می رود، حال آنکه این جاذبه گردشگریِ معنوی سرشار از رمز و راز و شگفتی نیز باشد.

در هر کوچه و گذر اصفهان مسجدی از روزگاران کهن بر جای مانده که عمر برخی از آنها به اوایل قرون اسلامی بر می گردد، پیشینه بیشتر مساجد تاریخی اصفهان به دوران صفویه می رسد، باستان شناسان بر این باورند صفویان نخستین حکومت شیعه مذهب در ایران هستند که توانستند کل فلات ایران را در اختیار بگیرند، به گفته آنان، در دوران صفوی، همچون دیگر دوره های اسلامی مسجد مهمترین بنا در معماری یک شهر اسلامی محسوب می شود، معماران این عصر سعی و تلاش بسیار نمودند که هم در معماری مساجد و هم در تزیینات و کتیبه ها نوآوری اسلامی را خلق نمایند.

مسجد حکیم اصفهان
بنای مسجد حکیم که به شماره ۲۲۳ به ثبت تاریخی رسیده است دارای سر در، صحن، ایوان، غرفه‌های دو طبقه، گنبدخانه، شبستان و همچنین کاشی کاری و تزیینات زیبا و کتیبه‌های نفیس است. این مسجد در محله قدیمی اصفهان، معروف به باب الدشت، در انتهای بازار رنگرزان واقع شده است.
سردر خاوری مسجد دارای تزیینات کاشی کاری و کتیبه تاریخی است، کتیبه سردر شمالی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ ۱۰۷۳ هـ ق است، صحن مسجد وسیع بوده و نماهای آن با کاشی کاری و خطوط بنایی آراسته شده است، در جبهه جنوبی صحن، ایوان جنوبی، گنبدخانه و شبستان ‌های طرفین آن واقع است، گنبدخانه مسجد نیز دارای تزیینات کاشی کاری معقلی، کتیبه‌ ها و محراب ‌هایی می باشد.
بنای این مسجد برطبق کتیبه ‌های تاریخی آن، به هزینه 'محمد داوود'، معروف به 'تقرب‌ خان' از پزشکان شاه عباس دوم و شاه صفی ساخته شده است.

مسجد امام اصفهان، نمود اندیشه توحیدی
مسجد امام اصفهان که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع است ، تنها مسجدی در جهان است که در بنای آن هیچ‌گونه همانندی و تقارن به چشم نمی آید، این مساله زیبایی مسجد را دو چندان کرده است.
کارشناسان معتقدند فلسفه نبود تقارن در مسجد امام اصفهان به اصل اعتقادی توحید در اسلام باز می گردد، به این معنا که خداوند یکتاست و همتا ندارد، برخی این مساله را به اصل معاد نسبت دادند و بر این باورند که در یک طرف مسجد با توجه به نقش نگاره ها زندگی آغاز می شود و در طرف دیگر پایان زندگی و مرگ را بازتاب می دهد.نکته جالب آنکه این نبود تقارن در همه قسمت های مسجد دیده می شود.
این مسجد و در زمان صفویان، برای اقامه نماز جمعه توسط شاه، درباریان و مردم عامه ساخته شد، در ورودی مسجد، جای سه گلوله است که گفته می‌شود، در زمان جنگ با روس‌ ها ایجاد شده است.
از ویژگی های منحصر به فرد سالن مسجد امام انعکاس صدا به تعداد هفت مرتبه است، از این رو هنگامی که موذن در آن اذان می گفت صدایش در تمام میدان امام می پیچید، در بدو ورود به سالن مسجد، یک قطعه سنگ با رنگی متفاوت و تیره جلب توجه می‌ کند که آن را 'سنگ شیطان' می نامند که در واقع محل ایستادن موذن بوده است.
 مسجد شیخ لطف الله
مسجد شیخ لطف الله واقع در ضلع شرقی میدان نقش جهان را به محراب زیبای آن می شناسند که با کاشی‌ کاری معرق و مقرنس‌ های بسیار دلپذیر تزیین شده است.
شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از قراء جبل عامل؛ لبنان امروزی بوده است که به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد.
درون محراب دو لوح وجود دارد، در اطراف محراب نیز کتیبه ‏هایی به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری که باقر نام داشته است، دیده می‏شود. شیخ لطف‌الله شش سال قبل از درگذشت شاه عباس اول وفات یافت.
مسجد سید اصفهان
این بنا بزرگ ترین و مشهورترین مسجد اصفهان است که توسط حجت الاسلام 'حاج سید محمدباقر شفتی' از روحانیون بزرگ اصفهان در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم، ساختمان آن شروع شده و کاشی کاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است.
مسجد سید به شماره ۳۸۷ به ثبت تاریخی رسیده و در محله بیدآباد و جنب بازارچه بیدآباد واقع شده است، این مسجد، از کارهای برجسته معماری دوره قاجاریه است که از نظر ویژگی ‌های معماری و تزیینی ـ به خصوص کاشی کاری و کتیبه‌ های فراوان ـ در خور توجه و مطالعه است.

مسجد جامع عتیق، شاهکار معماری اسلامی
مسجد جامع عتیق اصفهان که در سال ۱۳۱۰ با شماره ۹۵ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت، شاهکار بی نظیری از معماری اسلامی است، این بنا در میدان قیام، سبزه میدان، خیابان ‌هارونیه واقع شده است.
کاوش‌ها قدمت این مسجد را به صدر اسلام نسبت داده اند که ابتدا ابعاد آن کوچکتر و از نظر جهت قبله با مشکلاتی مواجه بود تا اینکه در سال ۱۵۶ هجری طرح نخست مسجد به شکل 'بومسلمی' یا 'شبستان ستوندار' ساخته شد که محراب و بخش بزرگی از دیوار قبله مسجد قدیمی در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است. سوی قبله مسجد قدیمی با سوی قبله کنونی ۲۰ تا ۳۰ درجه اختلاف دارد.
در اوایل قرن سوم هجری قمری، این مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه‌ های آن مسجدی بزرگ‌تر نزدیک به ده جریب ساخته شد، در روزگار آل بویه بخش‌ هایی به ساختمان مسجد اضافه شد، اما در سده پنجم و ششم (پس از آتش ‌سوزی سال ۵۱۵ هجری قمری ) مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد.
انواع کاشی کاری های منقش به اشعار نظامی‌ و معرق پیش از اسلام، گچبری از دوران ساسانی، انواع سفال و شیشه با رنگ‌ های آبی، زرد و قرمز با روکش طلا متاثر از هنر ساسانی در کند و کاوهای این مسجد به دست آمده است.
مسجد جامع اصفهان محراب‌ های متعددی دارد که مهم ترین آن در ضلع شمالی ایوان غربی در شبستانی که به وسیله اولجایتو فرمانروای ایلخانی ساخته شد قرار دارد. این محراب نمونه نفیسی از تزئین گچبری است و در دو سوی تورفتگی تاق‌دار آن دو ستون کوچک تعبیه شده و کمان نوک تیزی بالای آنها را به هم متصل می‌کند.
مسجد جامع کاج اصفهان
بنای مسجد جامع کاج به شماره ۳۲۸ به ثبت تاریخی رسیده و در ۲۴ کیلومتری اصفهان در شمال بستر زاینده رود واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری محسوب می ‌گردد، مصالح اصلی این بنا از آجر است و در گذشته دارای مناره و الحاقاتی بوده که از بین رفته‌اند. در دیوار جنوبی مسجد، محرابی به صورت فرورفتگی مستطیل عمیقی با طاق نوک تیز و قاب مستطیلی قرار دارد،شکل مربع اتاق به وسیله هشت طاق نوک تیز به هشت گوش تبدیل می شود.
مسجد اشترجان (اشترگان) اصفهان
این بنا به شماره ۳۸۷ به ثبت تاریخی رسیده و در دهکده اشترگان لنجان، ۳۸ کیلومتری اصفهان واقع شده است، مناره ‌های این مسجد مانند منار جنبان متحرک است، در کتیبه کاشی کاری سر در اصلی و هم چنین در انتهای کتیبه داخل گنبد، تاریخ ساخت مسجد سال ۷۱۵ هجری قمری ثبت شده است.
مسجد جامع هفشویه اصفهان
این بنا که به شماره ۴۳۰ به ثبت تاریخی رسیده در روستای هفشویه، قرار دارد که در زمان حاضر ویرانه ای از آن بر جای مانده است.
بنای اولیه مسجد از خشت، مربوط به دوره سلجوقی است که در دوره مغول بازسازی شده است،در میان بقایای این مسجد، محراب زیبای گچ بری شده‌ای برجای مانده که به نظر می ‌رسد از آثار دوره ایلخانی باشد.
مسجد جامع خوزان اصفهان
این بنا به شماره ۱۷۶۱ به ثبت تاریخی رسیده ودر محله خوزان سده از توابع زرین شهر اصفهان واقع شده است،بنای اصلی آن مربوط به دوره ایلخانان و حتی قبل از آن است که در دوره‌های بعد بازسازی و تزیین شده است،بنای فعلی متعلق به دوره صفویه است، مردم سده معتقدند که این مسجد را امام حسن بنا کرده و در آن نمازگزارده است و به همین خاطر مسجد امام حسن نیز خوانده می ‌شود.

مسجد قطبیه اصفهان
این بنا به شماره ۲۱۸ به ثبت رسیده است و در محله چهار سوی اصفهان، مجاور خیابان امام واقع شده است، به گفته کارشناسان این مسجد در زمان شاه طهماسب صفوی توسط ' قطب‌الدین علی باب الدشتی' بنا شده که دارای سردر نفیس کاشی کاری، صحن، ایوان، شبستان و گنبدخانه است که به هنگام احداث خیابان امام اصفهان، سر در نفیس مسجد در معرض ویرانی قرار گرفت، سر در مسجد دارای کاشی کاری معرق نفیس مربوط به اوایل دوره صفوی است.
مسجد لُنبان اصفهان
این مسجد واقع در محله قدیمی لنبان به شماره ۲۹۳ به ثبت تاریخی رسیده است،بنای کنونی آن از آثار دوره صفوی است که بر روی بقایای مسجدی از قرن هشتم هجری بنا شده است، در زیر تالار بزرگ مسجد، نهر آبی جریان دارد و سردابه‌ای بنا شده است، منبر مسجد، معروف به منبر صاحب الزمان، مورخ ۱۱۱۴هـ . ق، از نفیس‌ترین منبرهای عهد صفوی است.
مسجد سرخی اصفهان
مسجد سرخی که به شماره ۲۷۵ به ثبت تاریخی رسیده از بناهای دوره شاه عباس اول است که در سال ۱۰۱۴ هجری توسط شخصی به نام 'خلف' که سفره‌ چی شاه عباس بود، ساخته شده است، تنها اثر قابل توجه این مسجد، سردر کاشی کاری و کتیبه تاریخی آن است.
مسجد شعیا و امام زاده اسماعیل اصفهان
مجموعه بناهای امام زاده اسماعیل به شماره ۱۱۲ به ثبت تاریخی رسیده است، اسناد اصل بنای این مسجد را مربوط به قرن اول هجری و بر اساس معماری، مربوط به دوره سلجوقی معرفی کرده اند، بر اساس شواهد تاریخی در محل این مسجد به هنگام ظهور اسلام در اصفهان مسجدی با عنوان' خوش نشین ها' در زمان خلافت امام علی(ع) ساخته شده بود.
این بنا در جوار مجموعه بناهای امام زاده اسماعیل واقع شده است . مسجد کنونی شعیا، کوچک و بسیار ساده است و تنها در ضلع جنوبی آن، محرابی با تزیینات و کتیبه‌ هایی کاشی کاری وجود دارد.

مسجد مقصودبیک اصفهان
این بنا به شماره ۱۲۱ به ثبت تاریخی رسیده است،مقصود بیک که به دلیل واقع بودن در جوار تکیه ظلمات، به مسجد ظلمات معروف شده است، در کوچه تکیه ظلمات نقش جهان واقع شده است، به نظر می ‌رسد که بنای مسجد در اصل بسیار وسیع‌تر از بنای کنونی بوده که به مرور زمان بخش‌ های مختلف آن مورد تصرف قرار گرفته و در حال حاضر به صورت شبستانی گنبددار با سردری کاشی کاری درآمده است، این مسجد در دوره شاه عباس اول توسط 'مقصودبیک' ساخته شده است . آرامگاه 'میرعماد قزوینی ' خوشنویس پرآوازه زمان شاه نیز در صحن کوچک این مسجد قرار گرفته است.
مسجد محله نور اصفهان
این بنا یادگار عهد صفویه به شماره ۱۷۳۷ به ثبت رسیده است، پشت بغل‌ های اطراف صحن این مسجد، با تزیینات آجری ـ مشابه کارهای دوره صفویه در مسجد شیخ علی خان و مدرسه شمس آباد ـ تزیین شده و کاشی کاری ‌هایی از دوره قاجار دارد.

مسجد آقا نور اصفهان
این بنا در محله دردشت اصفهان واقع است، براساس متن این کتیبه، مسجد را شخصی به نام آقا نور ساخته است، بنای فعلی مسجد، با نقشه چهار ایوانی، دارای سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، شبستان، تزیینات کاشی کاری و کتیبه‌های تاریخی است
بنای اصلی مسجد، از آثار دوره شاه عباس اول است که ساخت آن یک سال بعد از مرگ وی در نخستین سال سلطنت شاه صفی ـ ۱۰۳۹هـ ق به اتمام رسیده و در دوره قاجاریه، شبستان زیبایی به آن افزوده شده است، این مسجد، در بهمن ماه ۱۳۶۵ ، در معرض حملات هوایی عراق قرار گرفت که در نتیجه آن، خرابی ‌هایی در صفه جنوبی، لنگه‌ طاق‌ها، تزیینات کاشی و آیینه و گلدسته مسجد ایجاد شد که بعدها به همت مسئولان مربوطه بازسازی و مرمت شد.
مسجد گز اصفهان
مسجد گز در ۱۸ کیلومتری شمال شهر اصفهان واقع شده است، اثری از کتیبه مسجد باقی نمانده است، تزیینات طاق ‌های هلالی شکل آن ها از آجر و گچ، نظیر تزیینات سلجوقی داخل ایوان خاوری مسجد جمعه اصفهان است و در بالا پشت بغل‌ هایی از تزیینات آجری دارد.
علیقلی آقا اصفهان، یک مسجد با چند کاربری
کتیبه تاریخی سر در مسجد مورخ ۱۱۲۲ هـ ق است که براساس متن آن، مسجد در زمان شاه سلطان حسین توسط علیقلی آقا از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، ساخته شده است، سر در مسجد با کاشی کاری و مقرنس کاری زیبا، کتیبه تاریخی، گلدسته ‌های فوقانی و غرفه ‌های جانبی تزیین و نماسازی شده‌ است ، این بناکه در محله بیدآباد اصفهان واقع شده و نکته مهم این است که متشکل از مجموعه بناهایی مرکب مانند حمام، بازار، کاروان سرا و چهارسو است، بنای مسجد دارای سر در کاشی کاری، صحن، ایوان و شبستان است که با کاشی کاری زیبایی مزین شده‌اند.
مسجد خلوت نشین اصفهان
این مسجد در زمان شاه سلیمان صفوی توسط محمدقاسم زاهد مشهور به خلوت نشین بنا شده است، داخل مسجد به علت تعمیراتی که در آن صورت گرفته، از حالت قدیمی خود خارج شده، ولی محراب جنوبی آن به حالت اصلی باقی مانده و دارای تزیینات کاشی کاری است.
مسجد دشتی اصفهان
این بنا فاقد کتیبه تاریخی و تزیینات است و به همین دلیل و داشتن ویژگی ‌های دیگر، به نظر می ‌رسد که ساختمان آن به دلیل نامعلوم هیچ‌ گاه به طور کامل به اتمام نرسیده باشد، تنها تزیینات موجود، آجرکاریی ها و اندکی کاشی کاری است که در قسمت جنوبی ایوان به کار رفته است، این مسجد در ساحل جنوبی زاینده‌ رود واقع شده است.
مسجد علی اصفهان
در روزگار صفویه از این مسجد به نام مسجد 'سنجریه' نام برده شده است، در زمان حاضر، به غیر از مناره که در بطن مسجد علی قرار گرفته، هیچ اثری از بنای دوره سلجوقی مشهود نیست، بنای کنونی مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردر، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان تابستانی و زمستانی است که با تزیینات زیبای کاشی معرق، مقرنس کاری و کتیبه‌های تاریخی مزین شده‌اند، صحن مسجد، مربع مستطیل و در وسط دارای یک حوض و در چهار ضلع، چهار ایوان است که ایوان جنوبی از دیگر ایوان‌ها وسیع‌تر است و در پشت آن، شبستان گنبددار قرار گرفته است، گنبد این مسجد با ساقه بلند از بیرون با کاشی کاری پوشش یافته و از درون دارای مقرنس ‌های گچی است.
مناره سلجوقی مسجد علی از شکیل‌ترین مناره‌های دوره سلجوقی است که با تزیینات آجرکاری و کتیبه‌های متعدد مزین شده است.

مسجد باغ حاجی اصفهان
مسجد باغ حاجی یادگار دوره صفویه در نزدیکی باغ حاجی (باغ همایون امروز) واقع شده است، کتیبه آن به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ به سال ۱۰۳۳ هجری است و به وسیله شخصی به نام 'خواجه روح الله 'در دوره پادشاهی شاه عباس اول ساخته شده است.
مسجد ازیران اصفهان
این مسجد که به سبک بناهای مغول ساخته شده در جنوب بستر زاینده رود دهکده ازیران واقع شده است، کتیبه خارجی گنبد مسجد ازیران به خط بنایی آجری برجسته و سفید بر زمینه آجری قرمز است، از بنای این مسجد چیز زیادی باقی نمانده است.
مسجد سین اصفهان
این مسجد در۶ کیلومتری شمال گز در قریه (سین) واقع شده است، کوچه و مدخل مسجد سین که مناره مرتفع آن نیز در گوشه‌ شمال باختری مسجد واقع می ‌شود، شباهت زیادی به کوچه و مدخل مسجد گز دارد، دیوارهای آن تزییناتی از گچ بری مشابه تزیینات دیوارهای ایوان خاوری مسجد جمعه اصفهان دارد، طاق گنبدی شکل آن از مقرنس‌های درشت آجری – شبیه به طاق‌های مقرنس دار آجری مسجد جمعه اصفهان- تزیین شده است.
مسجد اشکرند اصفهان
از مساجدی است که باستان شناسان بقایای بر جای مانده از آن را معرف دوره‌های مختلف ساختمانی از قرون اولیه اسلامی به بعد می دانند. این بنا در روستای اشکرند واقع شده که در آن چهار مسجد قدیمی و ویرانه وجود دارد که هویت تاریخی آن ها معلوم نیست.
مسجد بوزان اصفهان
این بنا در روستای بوزان جی واقع است، حاشیه بیرون محراب به خط کوفی گلدار شامل آیه ۱۸ سوره آل عمران است، بخشی از کتیبه‌های گچ بری محراب آن به موزه ملی ایران منتقل شده است.
مسجد ایلچی اصفهان
کتیبه سر در این مسجد که در محله احمد آباد اصفهان واقع شده در سال ۱۰۹۷ نوشته شده است، در بالای سکوها و در داخل مقرنس‌ های سر در مسجد ایلچی خطوط بنایی بسیاری نقش بسته است، این مسجد دردوره سلطنت شاه سلیمان صفوی به وسیله 'صاحب سلطان بیگم' دختر حکیم نظام الدین محمد ملقب به 'حکیم الملک ایلچی' و توسط 'خواجه سعادت' از خواجگان او به اتمام رسیده است.
مسجد گار اصفهان
این بنا در روستای گار در ۲۲ کیلومتری ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده است، محراب مسجد در ضلع جنوبی دارای گچ بری‌ ها و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث و کوفی است که بخش عمده آن از بین رفته است، بنای گنبددار با آجرکاری، گچ بری، طاق نماها، محراب و کتیبه ‌هایی مزین می ‌شده که از همگی آن ها تنها بقایای اندکی برجای مانده است، مسجد مربوط به دوره سلجوقی است که در دوره ایلخانی بازسازی و محراب و تزییناتی به آن اضافه شده است.
 مسجد جامع برسیان اصفهان
این بنا از آثار ارزشمند دوره سلجوقی در روستای برسیان در ۴۲ کیلومتری شمال بستر زاینده رود واقع شده است و از نظر ساختار و تزیینات به نظر می ‌رسد که از گنبد تاج الملک ـ مسجد جامع اصفهان ـ الگو گرفته است، منار مسجد یکی از قدیمی ‌ترین و بهترین نمونه‌های منار سازی دوره سلجوقی در قرن پنجم هجری است که فاقد سکو یا پایه است ، سطح منار با تزیینات زیبای آجرکاری ـ مشهور به هزار باف ـ پوشش یافته که به عقیده 'آندره گدار' متخصص باستان‌ شناسی یکی از بهترین نمونه‌های دوره سلجوقی در قرن پنجم هجری است.
مسجد مصری اصفهان
این بنا به وسیله 'حاجی میرزا محمدخان' تاجر مصری، در سال ۱۰۶۱ هجری قمری بنا شده است، در محله جوباره قرار دارد. مقبره 'خواجه میرحسن' که کتیبه آن تاریخ سال ۷۸۸ را نشان می ‌دهد در مقابل آن واقع شده است.
مسجد حاج محمد جعفر آباده‌ای اصفهان
این بنا که در بازارچه‌ای هم نام مسجد واقع شده است از آثار ارزنده دوره قاجار است که به همت حاج محمد جعفر آباده‌ای ـ از روحانیون مشهور اصفهان در قرن سیزدهم هجری ـ ساخته شده است، بنای کنونی مسجد دارای سردر، صحن، ایوان، شبستان و تزیینات زیبای کاشی خاصه از نوع گره است.
مسجد خیاط ها اصفهان
کتیبه سردر مسجد به نام ابوالفتح سلطان میرزا پسر شاه طهماسب اول صفوی است، مسجد خیاط ‌ها که به اسامی 'پادرخت'،' پا درخت سوخته' و 'پا درخت سوخته زنجانی' نیز معروف است.
مسجد جامع جورجیر اصفهان
سردر نفیس و تاریخی این مسجد تا سال ۱۳۳۵ شمسی در میان قشر ضخیمی از اندود گل پنهان بوده تا این که در این سال اندودزدایی شد، این سردر، نمونه‌ای بسیار عالی از هنر آجرتراشی و گچ بری نیمه دوم قرن چهارم هجری است و بر آن کتیبه‌ ها و خطوطی خوانده می ‌شود که فاقد عبارات تاریخی است. این بنا که از ساخته‌ های دوره آل بویه بوده، روزگاری در محله باب الدشت اصفهان ـ در مکان فعلی مسجد حکیم قرار داشته که امروزه تنها بخشی از سردر آن باقی مانده است، بر اساس اسناد موجود این بنا توسط 'صاحب بن عباد' ساخته شده و دارای شبستان ‌ها، خانقاه ‌ها، کتابخانه و چند مدرسه بوده است.

مسجد باباسوخته اصفهان
این بنا تا اواخر قرن سیزدهم هجری کنار باغ قوشخانه واقع بوده که اکنون از آن تنها تک مناری زیبا و باشکوه برجای مانده است، از این مسجد در منابع تاریخی با عنوان مسجد باباسوخته، مسجد عمر و مسجد سلطان ابوسعید بهادرخان یاد کرده‌اند.
گنبد و مناره این مسجد هم کاشی کاری شده و هم تمام سطوح آن از بالا تا پایین به همین طریق با کاشی مینایی پوشیده شده است که البته در زمان حاضر آسیب دیده است وآجرهای زیر کاشی ‌ها از هر سو نمایان شده است.
مسجد سعید بن جبیر اصفهان
بنای اولیه این مسجد به قرون اولیه هجری منسوب است .'شیخ جابر انصاری' در تاریخ اصفهان درباره این مسجد کوچک چنین نوشته است: بنای اصلی آن پس از مسجد امام زاده اسمعیل (مسجد شعیا) و قسمتی از جامع، کهن‌تر از دیگر مساجد بوده است.
مسجد مصلی اصفهان
این بنا در تخت فولاد در بین چند تکیه واقع شده و بنای اصلی آن از آثار دوره صفوی است، در داخل مسجد و در وسط آن، بنایی شبستان مانند از آثار صفوی و در قسمت جنوب مسجد، بنای قدیمی دیگری است که در عهد قاجاریه تعمیر شده است. در جنوب مسجد، آب انباری از ساخته‌های 'رحیم خان بیگلربیگی' و مورخ ۱۲۹۰هـ . ق واقع است.
مسجد دروازه حسن آباد اصفهان
این بنا که در ابتدای دروازه حسن‌آباد واقع شده و در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده وکتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث بر زمینه کاشی خشتی لاجوردی بر سر در آن نصب شده است.
محراب الجاتیو اصفهان
این محراب که در مسجد جامع اصفهان انتهای بازار بزرگ واقع است از شاهکارهای هنر گچ بری محسوب می ‌شود که با کتیبه‌ای زیبا، نقوش متنوع گیاهی و سرستون نماها، به نماسازی و تزیین شده است.
در سال ۷۱۰هـ. ق به روزگار الجاتیو و وزیرش 'محمد ساوی' به اهتمام 'عضد بن علی ماستری' ساخته شده و گچ بر آن، امضای خود را با عبارت 'عمل حیدر' بر آن نهاده است.
مسجد حاج میرزا محمد صادق اصفهان
این بنا در محله خواجو، نزدیک چهار سوی آجری واقع شده و براساس کتیبه کاشی کاری سردر آن، بین سال‌های ۱۲۳۷ تا ۱۲۴۲هـ . ق زمان فتحعلی شاه قاجار توسط 'حاجی میرزا محمدصادق' بنا شده است. این مسجد، بنای کوچکی است، با این حال دارای تزیینات جالب کاشی کاری است. بانی مسجد پس از وفات در ایوان کوچکی که در شمال صحن مسجد بنا شده، دفن شده است.
به گزارش ایرنا، مسجد جامع محمدآباد اصفهان ، مسجد رحیم‌خان (سیدمحمدحسن مدرس) اصفهان، مسجدسلیمان بیک اصفهان از دیگر مساجد اصفهان است که در بنای هر یک از آنها نشانه هایی از تاریخ کهن اسلامی وجود دارد.

مسجد رکن الملک اصفهان
این مسجد شامل دو قسمت است، نخست گنبدخانه، شبستان، صحن مرکزی و ایوان است و قسمت دیگر آن شامل صحن کوچکی است که در کنار آن آب انباری واقع شده و سردر ورودی مسجد، که به این قسمت وصل می شود، در کنار خیابان فیض واقع شده است. آرامگاه بانی مسجد در اتاق بین صحن کوچک و مسجد قرار گرفته است. بنای مسجد نیز متشکل از مسجد و مدرسه است.
مسجد ورکان اصفهان
این بنا از آثار دوره ایلخانی در روستای ورکان در ۴۵ کیلومتری جنوب کاشان واقع شده و گنبد بنا در اثر زلزله فرو ریخته، با این حال، حجم باقی مانده نشان عظمت و مهارتی است که در ساخت مسجد به کار رفته است، مسجد با طرح مربع مستطیل است که از خشت خام بنا شده است.
مسجد ذوالفقار اصفهان
این بنا که در بازار اصفهان کوچه ذوالفقار واقع شده در سال ۹۵۰ هجری توسط شخصی به نام 'شیخ محمد صفی' ساخته شده است. سردر اصلی آن در بازار قرار گرفته است که از آن به شبستان مسقف مسجد وارد می ‌شوند.
مسجد شیخ علی خان اصفهان
این بنا در محله خواجو، در کوچه‌ای که به طرف ترواسکان می ‌رود، واقع شده و در سال ۱۰۹۰هـ . ق توسط 'شیخ علی ‌خان زنگنه صدراعظم شاه سلیمان صفوی' ساخته شده است، تزیینات مسجد، آجرکاری است و از کاشی کم تر استفاده شده است.
مسجد سرو شفادران اصفهان
نام اصلی این مسجد ' سروش آذران' بوده و محل یکی از آتشکده های معروف اصفهان است، کتیبه سر در مسجد که قسمتی از کاشی ‌های انتهای آن از بین رفته، به خط ثلث با کاشی لاجوردی بر زمینه آجری آن نوشته شده است. این کتیبه این مسجد بر اساس کتیبه در دوره شاه طهماسب اول در سال ۹۷۶ هجری بنا شده است و در روستایی در ۲۹ کیلومتری جنوب خاوری اصفهان و ساحل شمالی زاینده رود قرار دارد.
مسجد آقا محمد باقر چهار سوقی اصفهان
این مسجد بر اساس شواهد در اواخر قرن سیزدهم هجری توسط آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی فقیه برجسته ساخته شده است که در داخل آن سنگابی قدیمی به تاریخ محرم ۱۲۹۱ هـ . ق وجود دارد.این بنا در محله چهار سوی اصفهان واقع شده و سردر مسجد و محراب آن دارای کاشی کاری‌هایی است.

وجود مساجد تاریخی با معماری منحصر به فرد و شهرت جهانی شماری از آنها، نصف جهان را به یکی از قطب های گردشگری مذهبی تبدیل کرده است که باید از این ظرفیت کم نظیر بخش گردشگری در عرصه جهانی بهره بیشتری برد.

مسجد در فرهنگ اسلامی یک نهاد مقدس با کارکردهای متنوع است، این مکان در فراز و فرودهای تاریخ اسلام مانند آهنربا دل های مسلمانان را گرد هم می آورد و تا امروز به عنوان یک نهاد محوری هدایت کننده حرکت ها و برنامه های مختلف است.

به گزارش ایرنا و بنا بر اظهار مسئولان امر، نوروز ۱۴۰۰،  ۲ نوع قالب سفر به اصفهان پیش‌بینی شده و مورد قبول است که شامل " سفر از طریق تورهای گردشگری " و " استفاده از خودروی شخصی به شرط رزرو از قبل و ثبت اطلاعات در سامانه مسافریار " می باشد.

بر اساس آخرین مصوبه های ستاد استانی مقابله با کرونای اصفهان، امسال هیچ مسافری در قالب کمپ‌های نوروزی، منازل استیجاری و امثال آن، مدارس و ورزشگاه‌ها و امثال آن امکان اقامت ندارد و این مساله از طریق اتحادیه املاک به زیر مجموعه این اتحادیه ابلاغ شده است.همچنین پلیس فتا با تبلیغ‌کنندگان منازل استیجاری، باغ ویلاها و امثال آن که در فضای مجازی به منظور جذب مسافر به این استان انجام‌ می‌شود، برخورد می‌کند.

پذیرش مسافر محدود به هتل‌ها و مراکز اقامتی دارای مجوز ایمنی از دانشگاه علوم پزشکی خواهد بود که مشروط به رعایت موازین بهداشتی و پذیرش بر اساس محدودیت ۳۰ تا ۵۰ درصدی ظرفیت این مراکز خواهد بود.

استان اصفهان با پنج میلیون نفر جمعیت به‌عنوان قطب گردشگری جهان و ایران، بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی شناسایی شده دارد که از میان آنها افزون بر یک‌هزار و ۸۰۰ اثر ثبت ملی شدند.

هفت اثر از آثار تاریخی اصفهان به نام‌های میدان نقش جهان، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع و سه قنات به نام‌های وزوان، مزدآباد و مون به ثبت جهانی رسیده و کانون توجه گردشگران داخلی و خارجی است.

اصفهان حدود ۱۵۰ هتل، ۴۴۴ اقامتگاه بومگردی، ۷۰ هتل سنتی، ۱۵۰ خانه مسافر و ۲۳۰ مهمانپذیر و افزون بر ۳۵ هزار تخت دارد.

بخش گردشگری این استان در دوران شیوع ویروس کرونا متحمل خسارت مالی حداقل چهار هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان شده است.