شبیه‌ترین جوان به پیامبر خوبان

به گزارش خبرآنلاین حجت‌الاسلام حمید احمدی‌جلفایی، استاد حوزه و دانشگاه به بررسی شخصیت و جایگاه حضرت علی اکبر علیه‌السلام به عنوان بزرگ‌ترین فرزند امام حسین علیه‌السلام و اولین شهید واقعه کربلا پرداخت. او با اشاره به اختلاف اقوال موجود گفت: برخی حضرت علی اکبر علیه‌السلام را دومین شهید، بعد از فرزند مسلم دانسته‌اند و برخی نیز مانند المناقب ابن شهرآشوب او را بیستمین شهید گفته‌اند، اما در زیارت ناحیه مقدسه تصریح شده است که ایشان اولین شهیدی است که در کربلا به شهادت می‌رسد: «السَّلَامُ عَلَیک یا أَوَّلَ قَتِیلٍ مِنْ نَسْلِ خَیرِ سَلِیلٍ مِنْ سُلَالَةِ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیک وَ عَلَی أَبِیک.» سلام بر اولین کشته از نسل بهترین دودمان از دودمان ابراهیم خلیل علیه‌السلام.

علی اکبر علیه‌السلام؛ نخستین پسر امام حسین علیه‌السلام یا دومین پسر؟

او ادامه داد: همچنین برخی منابع او را اولین فرزند امام حسین علیه‌السلام می‌دانند و برخی دیگر از منابع مانند شیخ طوسی، شیخ مفید، ابن طاووس حلی امام سجاد علیه‌السلام را علی اکبر دانسته‌اند، ولی این گفته نه در میان قدما و نه در میان متأخرین معتبر دانسته نشده است. به نظر می‌رسد منشأ این قول روایت صحیحی است که از ائمه‌اطهار علیهم‌السلام به ما رسیده است که در آن تصریح شده که امر امامت به فرزند بزرگ می‌رسد و ازآن‌جایی‌که امامت به امام سجاد علیه‌السلام رسیده، لذا ایشان نتیجه گرفته‌اند که امام سجاد علیه‌السلام فرزند بزرگ‌تر امام حسین علیه‌السلام بودند، اما = در خود روایت نیز اشاره‌ای شده است که این به شرطی است که فرزند بزرگ‌تر بی‌عیب و نقص باشد و در قید حیات باشد. ازطرفی در مورد برخی دیگر از فرزندان ائمه‌اطهار علیهم‌السلام، مانند امام صادق علیه‌السلام نیز این اتفاق افتاده است؛ چراکه فرزند بزرگ ایشان عبدالله بن افتح، فرد معیوبی بوده و امام صادق علیه‌السلام نیز بر امامت امام کاظم علیه‌السلام تصریح کرده بودند.

این پژوهشگر تاریخ درخصوص امامت امام سجاد و علی اکبر علیهماالسلام تأکید کرد: مورد امام سجاد و علی اکبر علیهمالسلام که هر دو هم‌شأن و هم‌رتبه بودند، باید گفت امام سجاد علیه‌السلام تنها فرزند بزرگ حی و زنده امام حسین علیه‌السلام بودند و لذا امر امامت به ایشان رسید.

این استاد حوزه ادامه داد: کتاب‌های تاریخی بسیار معتبری از همان دوره‌های اولیه، مانند لباب الانساب، تاریخ طبری، ابن شهرآشوب، ابوالفرج اصفهانی، طبقات الکبری و... بر بزرگ‌تر بودن علی اکبر علیه‌السلام تصریح دارند. در برخی منابع مانند السرائر و یکی از نقل‌های طبری نیز فرزندان امام حسین علیه‌السلام را که نام علی داشته باشند دونفر ذکر کرده‌اند: علی اکبر علیه‌السلام که همان جوان شهید است و علی اصغر علیه‌السلام که امام سجاد علیه‌السلام است. این هم قول ضعیفی است، اما به نظر می‌رسد در مقام یادکرد این‌گونه خطاب کرده‌اند، نه این‌که لزوماً دو فرزند باشد.

احمدی‌جلفایی با اشاره به شبهه‌ای درخصوص فرزندان پسر امام حسین علیه‌السلام اظهار داشت: شبهه‌ای در کتاب اقبال آمده است که در یکی از زیارت‌های این کتاب به نقل از متخب طریحی بیان شده، وقتی به امام سجاد علیه‌السلام سلام داده می‌شود، به عنوان علی اصغر از ایشان یاد می‌گردد؛ که گفته شد این اصغر بودن در مقایسه با علی اکبر علیه‌السلام بیان شده است نه به معنای اصغر بودن حقیقی. علاوه بر این در انتساب این زیارت به معصوم خلل وجود دارد. از طرف دیگر سند این روایت، سند ضعیفی است و با توجه به مطالعات نسخه‌شناسی و نسخه‌پژوهی نیز لفظ اصغر در متن اصلی نیامده است، اما برخی از حاشیه‌نویسان مانند شیخ طوسی، شیخ مفید یا سیدبن طاووس، با همان دیدگاهی که داشتند این لفظ را به آن افزوده‌اند.

او با بیان این‌که با توجه به نقل‌های معتبری که وجو دارد سه پسر با نام علی برای امام حسین علیه‌السلام ذکر شده است: علی اکبر، علی اوسط و علی اصغر، خاطرنشان کرد: عرب وقتی اسمی واحد را برای چند نفر می‌گذاشت، آن‌ها را با عناوین اکبر، اوسط و اصغر و در مورد زنان با عناوین کبری، وسطی و صغری یاد می‌کرد. بنابر روایتی که در کتاب کافی آمده است، امام حسین علیه‌السلام مطابق جریانی در پاسخ عده‌ای که به تعدد نام علی در فرزندان امام حسین علیه‌السلام اعتراض می‌کنند، می‌فرمایند: من دوست دارم اگر صد فرزند هم داشته باشم و بتوانم، به جز نام علی برای آن‌ها انتخاب نکنم؛ این مطلب بیان‌کننده آن است که تعداد فرزندان امام حسین علیه‌السلام با نام علی زیاد بوده است. عده‌ای به این روایت اعتراض کرده‌اند که اگر چنین است، چرا امام حسین علیه‌السلام نام تمام فرزندان خود را علی نگذاشتند؟ ما در جواب می‌گوییم، امام حسین علیه‌السلام در متن روایت نمی‌فرمایند "چنین کردم"، بلکه می‌فرمایند "دوست دارم چنین کنم"؛ در مقام عمل نیز بیشتر از سه فرزند را با نام واحد نمی‌نامیدند.

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به قرینه دیگری که به صراحت نشان‌دهنده کوچک‌تر بودن امام سجاد علیه‌السلام است، گفت: این قرینه، نقلی است که در مقاتل الطالبیین و نسب قریش از یزید یا ابن زیاد مطرح شده است که وقتی اسرا را در برابر ایشان می‌آورند، از امام نامش را می‌پرسند و امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند نام من علی است. ابن زیاد یا یزید می‌گوید: مگر حسین چند علی دارد؟ خدا که علی را در کربلا کشت؟ امام سجاد علیه‌السلام در جواب می‌فرمایند او برادر بزرگ‌تر من بود.

شخصیت و خصوصیات حضرت علی اکبر علیه‌السلام

این استاد حوزه در ادامه درخصوص شخصیت و خصوصیات حضرت علی اکبر علیه‌السلام اظهار داشت: در وصف صفات حسنه علی اکبر علیه السلام به عنوان یک شخص با کمال، نه تنها از زبان پدر ایشان که در بیان سایرین نیز توصیفاتی ذکر شده است؛ حتی خود معاویه نیز توصیفی درخصوص حضرت علی اکبر علیه‌السلام دارد که در تاریخ نیز ثبت شده است: «از نظر من اولی‌ترین فرد به امر حکومت، علی فرزند حسین بن علی است؛ چراکه جدش رسول خداست و شجاعت بنی هاشم در اوست...» هرچند این توصیف در راستای برهم‌زدن اوضاع سیاسی و سلب حق حکومت از امام حسین علیه‌السلام و حق حکومت قایل‌شدن برای علی اکبر بیان شده است، اما ستایشی ناخواسته از شأن و شخصیت ایشان است؛ چراکه نسب حضرت علی اکبر علیه‌السلام از طرف مادر به طائفه ابوسفیان می‌رسد و مادر ایشان لیلا، خواهرزاده ابوسفیان بود. به همین خاطر است که در برخی مصادر آمده است که در شب عاشورا برخی از طرف دشمن برای علی اکبر علیه‌السلام امان‌نامه آوردند و ایشان به غیظ آمده و گفتند من خویشاوندی با رسول گرامی خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را به خویشاوندی دیگری نمی‌فروشم.

مادر حضرت علی اکبر علیه‌السلام چه کسی بود؟
احمدی‌جلفایی درخصوص مادر حضرت علی اکبر علیه‌السلام گفت: یکی از نقاط ابهامی در زندگی علی اکبر علیه‌السلام وجود دارد، نام مادر ایشان است. عمده منابع تاریخی نام مادر ایشان را لیلا یا لیلی دختر ابی مره بن عروه بن مسعود ثقفی و جد مادری او را ام لیلا دانسته‌اند. برخی منابع تاریخی در مقام یادکرد از مادر ایشان، لیلا را با ام لیلا اشتباه گرفته‌اند و این دو نام را به جای یکدیگر به کار برده‌اند که این امر، ناشی از سهو این نویسندگان است.

او افزود: برخی دیگر از منابع، مانند مناقب ابن شهرآشوب نام مادر علی اکبر را «بَرَّه»، به معنای زن نیکوکار عنوان کرده و او را دختر عروه بن مسعود ثقفی دانسته‌اند، اما با توجه به نسبی که در این کتاب آمده و نسبی که در منابع معروف ذکر شده است، این نام و انتساب دارای اضطراب جدی است، مگر این‌که ما این نام را لقبی برای لیلا بدانیم؛ چنان‌چه این لقب برای بسیاری از زنان معروف مکتب تشیع نیز به کار رفته است. همچنین کتاب طبقات کبری نام مادر علی اکبر را آمنه ذکر کرده است، ولی تصریح دارد که دختر عروه بن مسعود است؛ این را هم می‌توان لقب دیگری برای لیلا دانست.

نویسنده کتاب صحیفه فاطمیه با بیان این‌که برخی از منابع مانند ارشاد شیخ مفید، مادر علی اکبر را دختر یزدگر سوم؛ یعنی شهربانو دانسته‌اند و نام مادر علی اصغر را ام لیلا دانسته‌اند، خاطرنشان کرد: این خلاف مشهور است و ظاهراً ناشی از آن است که این منابع علی اکبر را امام سجاد علیه‌السلام می‌دانند و به همین خاطر نام مادر این دو را نیز این‌چنین مطرح کرده‌اند.

ابوالحسن؛ لقب علی اکبر علیه‌السلام

این استاد حوزه القاب حضرت علی اکبر علیه‌السلام که در منابع ذکر شده است را چنین بیان کرد: در کتاب ارشاد مفید، لقبی به نام ابومحمد آمده است که به نظر اشتباه است و این لقبی از القاب امام سجاد علیه‌السلام است و منشأ این خطا نیز همان علی اکبر نامیدن امام سجاد علیه‌السلام است، اما در کتب دیگری مانند مقرم، سرائر، مقاتل الطالبیین و... لقب مشهوری که برای ایشان ذکر کرده‌اند، ابوالحسن است.

سن علی اکبر علیه‌السلام در هنگام شهادت

او درخصوص سن حضرت علی اکبر علیه‌السلام هنگام شهادت با بیان این‌که در مورد سن ایشان نیز میان منابع اختلاف است، گفت: در بیشتر منابع مانند مقرم، سرائر، مقاتل الطالبیین که به صورت ادبی به این مسئله پرداخته‌اند، روز تولد ایشان 11 شعبان سال 33 هجری در دوره خلافت عثمان دانسته شده است که بر این اساس، در هنگام شهادت سن ایشان 28 سال خواهد بود و این قوی‌ترین قولی است که در مورد سن حضرت علی اکبر علیه‌السلام وجود دارد. برخی دیگر از منابع ذکر کرده‌اند که ایشان 2 سال مانده به پایان خلافت عثمان متولد شده‌اند که این قول هم تفاوت چندانی با قول قبل نخواهد داشت. برخی دیگر از منابع نیز 25 سال و حتی منبعی مانند خوارزمی 18سال و ابن شهرآشوب ضمن این‌که قول 18 سالگی را مطرح می‌کند، از زبان عده‌ای ناشناس 25 سال را نیز بیان می‌نماید. همچنین بعضی نقل‌های بسیار ضعیف هم 11 و 12 سالگی را عنوان می‌کنند، اما قرائنی که در این مورد وجود دارد نشان‌دهنده آن است که سن حضرت علی اکبر علیه‌السلام باید بیشتر از 23 سال باشد؛ چراکه امام سجاد علیه‌السلام در کربلا 23 سال داشتند و حضرت علی اکبر علیه‌السلام که از ایشان بزرگ‌تر لودند باید سنی بالاتر از 23 را داشته باشند.

آیا علی اکبر علیه‌السلام ازدواج کرده و صاحب فرزند بودند؟
احمدی‌جلفایی با بیان این‌که با توجه به سنی که برای حضرت علی اکبر علیه‌السلام بیان می‌شود، سؤالی که مطرح خواهد شد آنست که آیا ایشان در کربلا ازدواج کرده و صاحب فرزند بودند یا خیر؟، ادامه داد: برخی منابع قدیمی بر این نکته که هیچ عقب و فرزندی از علی اکبر علیه‌السلام نمانده است، تصریح دارند. بعضی نیز سخن این منابع قدیمی را حمل بر آن کرده‌اند که ایشان ازدواج نکرده بودند، اما می‌دانیم که سن ازدواج جوانان عرب مخصوصاً در میان بنی‌هاشم سن پایینی بوده است. چگونه ممکن است علی اکبر علیه‌السلام با اینکه 23 سال بیشتر داشته، ازدواج نکرده باشند؛ آن هم در شرایطی که برادر کوچک‌تر ایشان، امام سجاد علیه‌السلام قبل از کربلا ازدواج کرده و فرزندشان امام باقر علیه‌السلام به عنوان طفلی خردسال در کربلا حاضر بودند. در نتیجه ما از طرفی می‌دانیم سن ایشان در کربلا بیش از 23 سال است و از طرف دیگر می‌دانیم که فرزندی از ایشان نمانده است؛ با توجه به این دو نکته حدس این است که ایشان ازدواج کرده بودند، هرچند که از همسرشان یادکردی نیست، اما به دلایلی یا فرزندار نشده بودند یا فرزندانشان از دنیا رفته بودند، اما این‌که از ایشان فرزندی به یادگار نمانده است، لزوماً به معنای ازدواج‌نکردن و یا سن پایین ایشان نیست و احتمالات مختلفی می‌تواند مطرح باشد.

شبیه‌ترین فرد خلقاً و خلقا و منطقاً به رسول خدا

احمدی‌جلفایی با بیان این‌که مقام و منزلت و شأن علی اکبر علیه‌السلام حکایت از تربیت مادر ایشان دارد و ما با پرداختن به شخصیت علی اکبر علیه‌السلام به گوشه‌ای از زحمات و درجات مادر ایشان نیز پی خواهیم برد، اظهار داشت: مهم‌ترین ویژگی علی اکبر علیه‌السلام همان است که امام حسین علیه‌السلام در هنگام وداع با ایشان بر زبان آوردند: "خداوندا تو شاهد باش که من شبیه‌ترین فرد خلقاً و خلقا و منطقاً به رسول خدا را به میدان می‌فرستم".

این استاد حوزه با بیان این‌که امام حسین علیه‌السلام در این عبارت به سه بعد شخصیتی علی اکبر علیه‌السلام می‌پردازند؛ ظاهر، خلق و خو و منطق، گفت: صفت دوم که به شباهت خلق و خو اشاره دارد، نشان از صفات و کمالات فراوان حضرت علی اکبر علیه‌السلام است؛ به‌طوری‌که امام حسین علیه‌السلام می‌فرمایند ما وقتی مشتاق دیدار پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌شدیم، به چهره علی اکبر علیه‌السلام نگاه می‌کردیم.

عبارتی در زیارت ناحیه مقدسه در مدح علی اکبر علیه‌السلام
او با اشاره به یکی از عبارات وارده در زیارت ناحیه مقدسه اظهار داشت: عبارت دیگری که نشان از شأن و منزلت حضرت علی اکبر علیه‌السلام دارد، عبارتی است که در زیارت ناحیه آمده است: «أَشْهَدُ أَنَّک أَوْلَی بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ أَنَّک ابْنُ رَسُولِهِ وَ ابْنُ حُجَّتِهِ وَ أَمِینِهِ حَکمَ اللَّهُ لَک عَلَی قَاتِلِک مُرَّةَ بْنِ مُنْقِذِ بْنِ النُّعْمَانِ الْعَبْدِی.» که در این عبارت از علی اکبر علیه‌السلام به عنوان حجت و امین الهی نام برده می‌شود؛ او اولین کسی است که به مبارزه با دشمن برمی‌خیزد و تا زمانی که زنده بود، از ارکان سپاه امام حسین علیه‌السلام بود و در شهادت ایشان امام حسین علیه‌السلام فرمودند: بعد از تو دنیا ویران باد. حتی در راه کربلا، وقتی امام حسین علیه‌السلام خبر از شهادت همه یاران می‌دهند، حضرن علی اکبر علیه‌السلام می‌گوید: من بر دفاع از حق راضی هستم و تا پای شهادت خواهم ایستاد. ایشان همان کسی است که برای اولین نمازی که در کربلا اقامه شد، اذان گفتند.

/6262