آیا سیاهی چهره حاجی فیروز 'نژاد زده' است؟

بی بی سی فارسی

ترانه فتحعلیان
بی‌بی‌سی

۹ ساعت پیش

منبع تصویر، Mehrnews

توضیح تصویر،

مراسم آغاز سال ۱۴۰۰ در میدان آزادی

حاجی فیروز یکی از نمادهای آشنای نوروز برای بسیاری از ایرانیان است که هرسال در روزهای پایانی اسفند با چهره سیاه شده، لباس قرمز مخملی و دایره زنگی رقص کنان در خیابان‌های شهر می‌چرخد و می‌خواند: "ابراب خودم سامبولی علیکم، ابراب خودم سرتو بالا کن، ابراب خودم بزبز قندی، ابراب خودم چرا نمی‌خندی …"

امسال اما خبر حذف چهره سیاه شده حاجی فیروز از کارناوال‌های نوروزی شهرداری تهران بسیار خبرساز شد و واکنشها به آن هنوز ادامه دارد.

ماجرا از جایی شروع شد که محمدرضا جوادی یگانه، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران دستور داد تا برای "جلوگیری از سؤبرداشت‌های نژادی" در برنامه‌های نوروزی از حاجی فیروز با چهره سیاه استفاده نشود.

مدافعان و منتقدان این تصمیم از کاربران شبکه‌های اجتماعی گرفته تا چهره‌های شناخته شده به بحث درباره این موضوع پرداخته‌اند. عده‌ای آن را گامی برای "فاصله گرفتن از نژادپرستی" خواندند و گروه دیگری نسبت به حذف بخشی از میراث فرهنگی کشور ابراز نگرانی کرده‌اند.

آنها به تجربه بسیاری از افراد از مورد تمسخر قرار گرفتن بابت رنگ پوستشان اشاره می کنند و می‌گویند که دیدن چهره سیاه حاجی فیروز برای همه مردم لذت‌بخش نیست و می تواند برای عده‌ای توهین آمیز باشد.

برخی از شهروندان سیاه‌پوست کشور هم از این تصمیم استقبال کرده و سیاهی چهره حاجی فیروز را "نژاد زده" توصیف کرده‌اند.

عده‌ای می‌گویند با توجه به اینکه حاجی فیروز در بعضی از اشعارش "ارباب" خود را خطاب می‌کند، سیاهی چهره او می تواند برای برخی یاد آور برده داری باشد.

آنها همچنین به پیشینه برده‌داری در ایران در دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه در دوران قاجار اشاره می کنند و معتقدند که همینطور که در امروز سیاه کردن صورت در بسیاری از کشورهای یک حرکت نژادپرستانه است در ایران هم این موضوع می‌تواند موجب سؤبرداشت شود.

برده‌داری در سال ۱۳۰۷ خورشیدی در ایران ممنوع شد. تا پیش از آن برده‌داری کمابیش در کشور رواج داشته و گاهی اوقات حجاج ایرانی در مراسم حج آن‌ها را خریداری می کردند و یا برده فروشان آنها را از سواحل جنوبی وارد کشور می‌کردند.

به بردگان مذکر معمولا نام‌هایی مانند "مبارک" و "فیروز" داده می شد.

ریشه اساطیری حاجی فیروز

عده‌ای با اشاره به ریشه فرهنگی سیاه بودن چهره حاجی فیروز، آن را بخشی جدایی ناپذیر از سنت نوروزی می‌دانند. آنها می‌گویند که سیاه بودن صورت حاجی فیروز از داستان‌های اسطوره‌ای کهن برگرفته شده ارتباطی با برده‌داری و یا نژادپرستی ندارد.

برخی سیاهی صورت حاجی فیروز را نماد سربلند بیرون آمدن سیاوش از آزمایش ور گرم یا برآمدن او از دنیای مردگان می‌دانند و معتقدند که سیاهی از خاکستر است و ارتباطی با رنگین پوست بودن شخصیت حاجی فیروز ندارند.

آنها همچنین به بعد هنری شخصیت حاجی فیروز و ارتباط آن با نمایش سنتی روحوضی یا سیاه‌بازی اشاره می‌کنند که از اهمیت بالایی در هنر نمایشی ایران برخوردار است.

موافقان و مخالفان چه می گویند؟

غلامحسین محمدی، مشاور شهردار و رئیس مرکز ارتباطات بین‌الملل شهرداری تهران از "شجاعت و مسئولیت پذیری" معاون شهرداری تهران برای دستور حذف حاجی فیروز با چهره سیاه از برنامه‌های نوروزی پایتخت استقبال کرد.

اما علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران نسبت به این تصمیم واکنش نشان داد و گفت: "دستور به توقف یک امر دایر فرهنگی و دستور ناپذیر ندهید."

علی نصیریان هنرمند نامدار ایرانی هم در واکنش به این موضوع تاکید کرد کرد که سیاهی حاجی فیروز ربطی به نژادپرستی ندارد. آقای نصیریان معتقد است که "عمو نوروز، مبارک و سیاه دلقک‌های معروف نمایش سنتی ایران هستند، همانطور که درهنرهای نمایشی کشورهای دیگر هم دلقک وجود دارد."

حسین کیانی نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر هم در اینستاگرام خود نوشت که "حاجی فیروز سال‌هاست مرده است و چیزی از استخوان‌های او باقی نمانده است. همه شخصیت‌ها و اسطوره‌های آیینی و نمایشی فرهنگ ایران‌زمین چنین شده‌اند."

در این میان عده‌ای از کاربران فضای مجازی از حکومت ایران برای "حذف آنچه که باعث شادی مردم" می شود انتقاد کردند و عده‌ای برای مقابله با نژادپرستی خواستار رسیدگی به وضعیت مهاجران افغان و اقلیت‌های قومی و مذهبی شدند.

در مقابل بسیاری از کاربران از این تصمیم استقبال کرده و با اشاره به سیاهی چهره حاجی فیروز در بخش‌هایی از ایران موجب رنجش شهروندان سیاه‌پوست ایرانی شده گفته‌اند که حتی اگر علت اولیه سیاهی صورت این شخصیت به نژادپرستی مربوط نباشد، این امر به مرور زمان بار منفی پیدا کرده و امروز می‌تواند برای عده‌ای ناراحت کننده باشد.

عده‌ای از موافقان نیز معتقدند درسال‌های اخیر که تکدی گری با لباس حاجی فیروز رواج یافته خودبه‌خود تا حدی مفهوم این نماد باستانی عوض شده است.

آنها می گویند که بسیاری از مسائل فرهنگی به مرور زمان دستخوش تغییرات شده‌اند تا با مقتضیات اجتماعی هماهنگ شوند; برای مثال با به وجود آمدن حساسیت‌هایی درباره قمه زنی این سنت به مرور زمان کم‌رنگ‌تر شد.

این دسته از افراد می‌گویند که سیاه نکردن چهره حاجی فیروز به معنای حذف این شخصیت محبوب از فرهنگ نوروز نیست و نوروز می تواند همچنان با مژده حاجی فیروز آغاز شود بدون آنکه بخشی از مردم کشور را برنجاند.

منبع تصویر، Mehrnews

توضیح تصویر،

مراسم آغاز سال ۱۴۰۰ در میدان آزادی

بیشتر بخوانید: