رادیو روی میز جنگ/ مروری بر تاریخچه رادیو در جنگ جهانی دوم

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- فاطمه قربانی رضوان؛ با اختراع رادیو و نقش چشمگیر آن در ارتباطات، استفاده از این رسانه در طول دوره‌های مختلف همراه با تحولات سیاسی شرایط متفاوتی را از سر گذرانده است. تجربه موفق دولت‌ها در استفاده از این رسانه در جنگ جهانی اول باعث گردید تا در جنگ جهانی دوم نیز دولت‌های درگیر از آن به عنوان ابزاری قدرتمند علیه یکدیگر استفاده کنند. در این گزارش به نقش رادیو و شیوه استفاده آن در جنگ جهانی دوم در شش کشور درگیر پرداخت می‌شود.

اتحاد جماهیر شوروی

فعالیت جدی رادیو در این کشور در سال‌های نخست بسیار محدود و در سطح کاربرد نظامی بود. در اکتبر ۱۹۱۷ سخنرانی لنین با مردم روسیه از طریق رادیو پخش شد. در این دوران کاربرد رادیو اعلام پیروزی‌های سیاسی و یا جنبه شعاری و تبلیغی داشت و مخاطبان آن مردمان عادی جامعه یعنی کارگران و کشاورزان بودند. در سال ۱۹۱۸ استفاده گسترده از رادیو در طرح سازندگی سوسیالیستی لنین اشاره شد. به همین علت ساخت ایستگاه‌های رادیویی به سرعت شروع شد.

تاریخ رسمی رادیو در شوروی با ایجاد ایستگاه ترکیبی رادیو تلفن به نام «رادیوی مرکزی کمینترن» که برنامه روزانه "روزنامه رادیویی" را پخش می‌کرد آغاز شد. مهم‌ترین هدف رادیو شوروی گسترش اندیشه‌های کمونیستی در خارج از کشور بود لذا برنامه‌های خود را به چند زبان زنده همچون فرانسوی، آلمانی، انگلیسی پخش می‌کرد. اما در این میان به علت مشکلات مالی و فقری که گریبان گیر مردم روسیه بود خریداری دستگاه‌های گیرنده رادیو برای همه امکان پذیر نبود. در سال ۱۹۲۸ اولین رادیوی دانشگاهی که محتوای آن بیانگر اهداف حکومت از رادیو بود تاسیس شد.

درونمایه بیشتر برنامه‌های رادیو شوروی در سال‌هایی که جنگ در مناطق اروپایی گسترش یافته بود بیشتر ترویج شعار‌های میهن پرستانه بود. با کشیده شدن درگیری‌ها به خاک روسیه و حمله آلمان، وظیفه رادیو شوروی تبلیغ علیه اشغالگری آلمان‌ها و ایجاد امید و همدلی میان مردم روسیه بود.

انگلستان

اولین کشور حامی مارکونی (مخترع رادیو) انگلستان بود. در دوران جنگ جهانی دوم رادیو در انگلستان نیز دچار تحولات محتوایی و گسترش پوشش جغرافیایی شد. از آنجا که فتوحات انگلیس در سایر سرزمین‌ها زیاد بود با هدف جلوگیری از حرکت‌های استقلال طلبانه در سرزمین‌های استعمار شده برنامه‌هایی به زبان خارجی از دهه ۱۹۲۰ آغاز به فعالیت کرد. در دوران جنگ جهانی دوم در زمینه پخش خارجی انگلستان رقیب و نظیری جز آلمان نازی نداشت.

با ادامه یافتن جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۳۹ "سرویس خبری وابسته به هیئت رادیویی بریتانیا" با ماموریت بررسی و تحلیل برنامه‌های پخش شده از فرستنده‌های خارجی تاسیس شد. اخراج کارکنانی که مظنون به گرایش‌های کمونیستی بودند، تعبیه دکمه‌های حسگر در استودیو برای قطع برنامه در صورت بیان سخنان پیشبینی نشده و استفاده از پارازیت از جمله اقدامات مسئولان رادیو در آن دوران بود. استفاده از پارازیت روی رادیو در دوران جنگ جهانی دوم در انگلستان به دو دلیل صورت می‌گرفت. یکی مقابله و نوعی واکنش به آلمان و رادیو‌های سیاه که منبع انتشار پنهانی داشتند تا مخاطب حس کند آن‌ها بومی و قانونی اند، اما به تفرقه افکنی می‌پرداختند و دوم نقشه‌ای برای مبارزه رسانه‌ای با دشمن.

آلمان

رادیو در آلمان ابتدا با اهداف پستی تجاری شروع به فعالیت کرد. با پایان جنگ جهانی اول و در سال ۱۹۲۳ اولین ایستگاه عمومی رادیویی در برلین کار خود را شروع کرد. استفاده تبلیغاتی از رادیو در آلمان بسیار جدی پیگیری می‌شد. در واقع زمانی که آلمان قصد حمله به کشوری را داشت ابتدا تبلیغات رادیویی خود را در آن مناطق آغاز می‌کرد.

مخاطب شناسی آلمانی‌ها بسیار قوی بود و تبلیغات خود در مناطق مختلف را متناسب با نوع روابط خود با آن کشور و اهدافی که قصد دسترسی به آن داشتند تنظیم می‌کرد. به طور مثال در کشور‌های متحد مانند ایتالیا، متحدان را به صداقت آلمان‌ها مطمئن می‌ساخت؛ در کشور‌های نیرومند مانند آمریکا ایجاد دوستی و اطمینان می‌کرد؛ در کشور‌هایی که در آنجا اقلیت‌ها آلمانی بود آن‌ها را تحریک به شورش و پیوند با آلمان می‌داد؛ در کشور‌هایی که با آن‌ها جنگ داشت و هدف عملیات نظامی در آن سرزمین‌ها بود مردم را تشویق به تسلیم می‌کرد.

استفاده از اوراق رادیویی نیز یکی از روش‌های بود که آلمان‌ها برای تبلیغ برنامه‌های خود از آن استفاده می‌کردند. به این ترتیب که برگه‌های کوچکی حاوی جملات تاثیرگذار و اطلاعات طول موج و ساعت پخش و محتوای برنامه رادیویی خود را توسط هواپیما در جبهه‌ها بر سر سربازان شوروی، انگلیس و آمریکا می‌ریختند. به سربازان گفته شده بود اگر با این برگه‌ها تسلیم ارتش آلمان شوند در امان خواهند بود.

با تمام این اقدامات در آخر با بروز نشانه‌های ضعف در ارتش آلمان روش‌های تبلیغ تغییر کرد و آلمان‌ها نیز به ارسال پارازیت روی ایستگاه‌های دشمنان خود و همه رادیو‌های مخفی اقدام کردند.

ژاپن

در ژاپن پخش آزمایشی صدا در سال ۱۹۰۵ و همگانی شدن رادیو در سال ۱۹۲۰ رقم خورد. دهه ۱۹۲۰ دوران طلایی رادیو در ژاپن محسوب می‌شود. برنامه‌هایی نظیر موسیقی، اخبار، آموزش زبان انگلیسی، فرانسه و آلمانی محتوای رادیو ژاپن را تشکیل می‌داد. با شروع جنگ جهانی ژاپن نیز از تبعات این درگیری مبرا نبود و دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ رادیو ژاپن به شدت درگیر تبلیغات سیاسی و نظامی گردید.

در این دوره تولید و عرضه دستگاه‌های رادیویی با کاهش بسیاری روبه رو شد. علت این کاهش کنترل شدید دولت بر فرکانس‌های رادیویی با هدف تقویت پدافند هوایی بود. با تسلیم شدن ژاپن در سال ۱۹۴۵ وضعیت کنترل امواج رادیویی به حالت عادی بازگشت و آمریکایی‌ها به منظور شکل دادن افکار عمومی دستگاه سانسوری در ژاپن راه انداختند. با پایان یافتن جنگ و تغییر سیاست پخش رادیویی مداخله دولت در برنامه‌ها منع و برای اولین بار فعالیت ایستگاه‌های خصوصی مجاز دانسته شد.

فرانسه

قبل از شروع جنگ جهانی دوم، ۱۹ میلیون شنونده مخاطب رادیو فرانسه بودند. با اشغال شدن فرانسه توسط آلمان‌ها شرایطی دشوار برای رادیو پیش آمد. رادیو‌های سفید و سیاه آلمان مردم را به تسلیم شدن تشویق می‌کردند و سعی در تضعیف روحیه آن‌ها داشتند. از طرفی هم رادیو بی بی انگلستان با پخش برنامه‌های امیدبخش مردم را تشویق به ایستادگی و استقامت در برابر اشغالگران می‌کرد. با شدت گرفتن مبارزات استفاده از رادیو در فرانسه علیه اشغالگران فرانسوی افزایش چشمگیری یافت به طوری که آلمان‌ها استفاده از رادیو‌های خارجی را ممنوع اعلام کردند.

در سال ۱۹۴۲ دیگر انگلیس از رادیو به عنوان ابزاری قدرتمند علیه آلمان در فرانسه استفاده کرد. آن‌ها برای ارسال پیام‌های رمزی، تشویق مردم به استقامت و سایر هماهنگی‌ها در جبهه از رادیو استفاده می‌کردند. با گذشت دو سال و شکست‌های پی در پی آلمانی‌ها و سرانجام بعد از پیروزی نیرو‌های مقاومت در سال ۱۹۴۴ سرود ملی فرانسه از رادیو پاریس پخش شد که به معنای پایان دوره اشغال بود.

آمریکا

رونق رادیو در آمریکا به دهه ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ باز می‌گردد. با بحران اقتصادی که در دهه ۱۹۳۰ در آمریکا رخ داد رقابت بین روزنامه‌ها و رادیو‌ها برای کسب درآمد بیشتر از تبلیغات افزایش یافت. به علت سرعت بالایی که رادیو در رساندن پیام‌ها داشت در این رقابت سهم بیشتر را اذعان خود کرد.

با شروع جنگ جهانی و اهمیت سرعت انتقال اطلاعات رادیو در این کشور نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت. در دوران جنگ جهانی دوم در آمریکا رادیو به عنوان بهترین رسانه در خدمت اهداف نظامی نظیر حمله به فرستنده‌های موج کوتاه آلمان‌ها و پخش برنامه‌های برای تشویق سربازان به مقاومت در برابر دشمن بود.

در اواخر جنگ رادیوی سیاه آمریکا به نام رادیو «زاکاریاس» به تخریب روحیه سربازان ژاپنی می‌پرداخت و ان‌ها را به تسلیم شدن تشویق می‌کرد. این رادیو توسط یک افسر نیروی دریایی امریکا اداره می‌شد. وجود دو دستگی در میان سربازان ژاپنی که گروهی طرفتدار صلح و گروهی طرفدار جنگ بودند به قوت رادیوی سیاه آمریکا بسیار کمک کرد. تجربه این رادیو در این دوران با سایر رادیو‌ها اندکی متفاوت‌تر بود، زیرا این رادیوی سیاه به جز پخش برنامه‌های مختلف تاثیر بسزایی در ارسال پیام‌های سیاسی داشت.