سینما و نبضی که ضعیف می‌زند/ در سینمای ایران و جهان چه گذشت؟

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- رعنا مقیسه؛ ۹۹ سال سیاهی برای هنر بود. از ادبیات و نشر تا سینما و تئاتر و موسیقی و هنر‌های تجسمی همگی در خاموشی، بی‌رونقی و بی‌توجهی گرفتار شدند. با این وجود هر یک به نحوی و از راهی تلاش کردند تا سرپا بمانند و زنده. تلاشی که هرچند در سال کرونا زده چراغ هنر را کم فروغ، ولی روشن نگه داشت، اما بیش از آنکه حاصل حمایت‌ها و سیاست‌گذاری‌های موثر متولیان فرهنگ و هنر در کشور باشد، نتیجه تلاش هنرمندان و اهالی کتاب و سینما و تئاتر و موسیقی بود.

تعطیلی چندین ماهه سالن‌های سینما و تئاتر، تعطیلی کنسرت‌های موسیقی، تعطیلی نمایشگاه بین المللی کتاب و بی‌رونقی بازار نشر شاید تا حد زیادی اقتضای شرایط شیوع ویروس کرونا بود، اما بی‌توجهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به پیامد‌های این تعطیلات طولانی مدت و نداشتن برنامه‌های موثر برای حمایت از هنرمندان گرفتار در خاموشی هنر سال بسیار بدی را برای آنان ساخت.

سینما هم به عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش‌های هنری در ایران دچار خاموشی و رکود شد. چندین سینمای کوچک، خصوصی و حتی خاطره‌انگیز در تهران و شهر‌های دیگر به تعطیلی یا تغییر کاربری کشیده شدند و بسیاری از پروژه‌های سینمایی به وقت نامعلوم دیگری موکول شدند. اکران هم در سالی که گذشت چالش بزرگ سینمای ایران بود.

امید سیما به پرده‌های نیمه روشن

اکران نوروزی همیشه یکی از مهمترین بازه‌های اکران برای سینمای ایران به شمار می‌رفته و بسیاری فیلمسازان جشنواره فجر را داوطلب اکران در این زمان هستند. سال ۹۹، اما با تعطیلی سینما‌ها در عید نوروز و از دست رفتن فرصت اکران نوروزی، یکی از مهمترین ضربه‌های اقتصادی به چرخه اکران وارد شد. بعد از آن و با ادامه دار شدن تعطیلی سینما‌ها فیلم‌های تولید شده در سال ۹۸ و پیش از آن باز هم پشت در سالن‌ها ماندند طوری که تا پایان سال ۹۹ چیزی حدود ۳۰۰ فیلم اکران نشده روی دست سینمای ایران بماند.

تیر ۹۹ که با فروکش کردن وضعیت قرمز کرونا در کشور، قرار شد سینما‌ها با محدودیت‌هایی بازگشایی شوند می‌توانست روزنه امیدی برای سینما محسوب شود. سازمان سینمایی با وعده حمایت از فیلم‌هایی که در تابستان روی پرده بیایند تلاش کرد تا دوباره سینما را زنده کند و هفت فیلم برای اکران انتخاب شدند. در این میان، اما «شنانه پروانه» و «خوب بد جلف ۲: ارتش سری» در روز‌های منتهی به آغاز از اکران انصراف دادندو دلیل این انصراف را عمل نکردن سازمان سینمایی به وعده‌های حمایتی عنوان کردند. گرچه این دو فیلم بعد از چند روز مذاکره حاضر به اکران در تابستان ۹۹ شدند، اما عمل نکردن سازمان سینمایی به حمایت‌ها مسئله‌ای بود که باز هم تکرارشد.

با وجود اکران هفت فیلم که جز شنای پروانه بازماندگان اکران ناتمام بهمن و اسفند ۹۸ بودند، سینما‌ها آنطور که باید به روز‌های پیش برنگشتند. شیوع کرونا و اعلام سینما‌ها به عنوان یکی از مکان‌های پر خطر و تعطیلی چندین ماهه آن‌ها عواملی بودند که مردم را از حضور در سالن بازداشتند و همین موضوع باعث شد تا اکران تابستانی ۹۹ هم نتواند خون تازه‌ای به رگ‌های سینما تزریق کند.

تعطیلی مجدد سالن‌ها و به هم خوردن چرخه اکران باعث شد تا هم سینماداران و هم تهیه‌کنندگان و اهالی سینما با مشکلات جدی مالی روبرو شوند.

اکران آنلاین، مرحم یا زخم؟

با ادامه دار شدن تعطیلی اکران فیلم‌ها، اکران آنلاین گزینه‌ای بود که روی میز تهیه کنندگان قرار گرفت. گزینه‌ای که از سال‌های پیش در سینمای جهان در حال آزمون و خطا بود، اما با شیوع کرونا و از روی ناچاری به سینمای ایران وارد شد. این ورود اجباری البته باعث شد تا اکران آنلاین به جای مرحم گذاشتن روی حال ناخوش سینمای ایران به زخمی درمان نشدنی تبدیل شود. آماده نبودن بستر‌های مناسب این نوع اکران باعث شد تا در کمتر از چند ساعت نسخه قاچاق فیلم‌هایی که روی پلتفرم‌های نمایش خانگی قرار گرفتند، به سادگی در دست باشد. ضربه‌ای که هم «خروج» به عنوان اولین فیلم اکران شده در این بستر و هم دیگر فیلم‌ها را زمین‌گیر کرد.

با وجود این مشکلات و همینطور بازگشت سرمایه کمتری که این نوع اکران نسبت به سالن سینما برای تهیه‌کنندگان داشت، اکران آنلاین نیز تقریبا از گزینه‌های نجات سینمای ایران کنار رفت. هرچند این نوع اکران برای فیلم‌هایی با هزینه‌های کمتر و به شرط بهبود بسترها، با وجود شرایط سالن‌های سینما همچنان پیشنهاد خوبی است، اما تقریبا همه فیلم‌های حاضر در جشنواره فجر سی و نهم ماندن در صف اکران سینما را به اکران آنلاین ترجیح داده‌اند.

کرونا سینما‌های جهان را هم تعطیل کرد؟

سینما‌ها در جهان هم وضعیت خوبی ندارند. در بریتانیا یک سال است که درب‌های سینما‌ها بسته شده و نظرسنجی جدیدی که توسط جامعه سینمای لندن (SOLT) برگزار شده تصویری نگران‌کننده از صنعتی را به نمایش می‌گذارد که به خاطر کرونا فلج شده و با مشکلات مالی چشمگیری مواجه است. در این نظرسنجی بیش از ۹۵ درصد گفتند تحت تاثیر جدی کرونا قرار گرفته‌اند. مجموعه‌ای از نام‌های بزرگ صنعت سینمای بریتانیا از جمله کیت وینسلت، کلر فوی و چیوتل اجیوفور کمپینی به نام «صندوق هنرمندان سینما» ایجاد کرده‌اند تا بتوانند به کارکنان این صنعت کمک کنند.

سالن‌سینما‌های آمریکا با شیوع کرونا از اواخر مارس مجبور شدند بخش قابل توجهی از سال ۲۰۲۰ را در تعطیلی به سر برند و وقتی از ماه آگوست (مرداد) در برخی از ایالت‌ها توانستند کارشان را از سر بگیرند برای ادامه حیات به سختی مبارزه کردند. همه این‌ها منجر به کاهش فروش ۸۰ درصدی در مقایسه با سال ۲۰۱۹ شد.

بیشترین فروش جهانی سال ۲۰۲۰ از فروش گیشه‌های چین ایجاد شده که در مجموع ۲.۷ میلیارد دلار فروخت و فیلم چینی «هشت صد» پرفروش‌ترین فیلم جهان شد و ۴۶۱ میلیون دلار فروش کرد.

سینما‌های ژاپن که در جایگاه سوم فروش دنیا قرار داشتند هم چندماه تعطیلی را تجربه کردند که البته نسبت به سایر کشور‌ها وضعیت نسبت بهتری داشتند.

در اروپا هم واکنش دولت‌ها به ویروس کرونا متفاوت بود و کشور‌هایی مانند ایتالیا و اسپانیا قرنطینه و محدودیت‌های شدید اعمال کردند و از سوی دیگر کشور‌هایی مانند سوئد و هلند، اقدامات محدودکننده کم‌تری را در پیش گرفتند، اما درآمد سینما‌ها همه جا کاهش یافت و با کمی پایین و بالا در همه کشور‌ها در یک طیف جای داشت.

ایتالیا به عنوان نخستین کشور اروپایی که وارد قرنطینه شد، شاهد کاهش ۷۱ درصدی درآمد گیشه‌ها درسال ۲۰۲۰ بود. در سوئد که هرگز یک قرنطینه رسمی اعلام نکرد نیز سینما‌ها افت ۶۵ درصدی را ثبت کردند.

دانمارک تنها کشور متفاوت بود و با کاهش ۴۷ درصدی نسبت به سال پیش روبه‌رو شد. ارقامی که به تازگی از سوی اتحادیه بین‌المللی سینما‌ها منتشر شد، نشان می‌دهد که سال ۲۰۲۰، گیشه سراسر اروپا افتی ۷۰.۶ درصدی را تجربه کرده و درآمد سینما‌ها در ۳۸ بازار اروپا ۷.۵ میلیارد دلار کاهش یافت.

با این حال هنوز کارشناسان امیدشان را به سینما از دست ندادند و معتقدند گرچه سال ۲۰۲۰ یک شکست کامل برای فروش بود، اما در عین حال نشان داد سینما تجربه‌ای است که از زندگی بیرون نمی‌رود و با جود همه چالش‌ها، غیرقابل انکار است. در هر حال سال ۲۰۲۱ زمان آزمایشی واقعی برای آینده سینماهاست.

سینما زنده خواهد ماند؟

بازگشایی سینما‌ها در نوروز ۱۴۰۰ روزنه امیدی هرچند کم فروغ برای سینمای ایران است. این روز‌ها ده فیلم روی پرده سینما‌های کشور هستند که ۵ فیلم ویژه نوروز و ۵ فیلم بازماندگان اکران‌های نیمه کاره ماه‌های گذشته‌اند. هرچند مقایسه آمار فروش سینما‌ها در نوروز امسال با سال ۹۸ ناامید کننده است، اما اعتماد دوباره مردم به سالن‌های سینما در روز‌های کرونایی و به کار افتادن افتان و خیزان چرخه اکران در سال ۱۴۰۰ با امید پایان همه‌گیری ویروس کرونا می‌تواند شرایط بیمار محتضر سینمای ایران را بهبود دهد. در این میان البته ردپای حمایت‌های دولتی از سینما و اهالی‌اش گمشده‌ای است که امیدی هم به آن نیست.