پایتخت؛ عبور از خط قرمزها یا بازوی تبلیغاتی نظام؟

پایتخت؛ عبور از خط قرمزها یا بازوی تبلیغاتی نظام؟

• نیما کریمی
• روزنامه‌نگار

۸ ساعت پیش

منبع تصویر، INSTAGRAM

قریب به یک دهه است که مجموعه تلویزیونی "پایتخت" در صدر سریال‌های پرمخاطب تلویزیون دولتی ایران "رسانه ملی" است. سریالی که با کم‌ترین تغییر در عوامل اجرایی از ابتدای دهه نود خورشیدی در شش فصل تولید ودر مناسبت‌های مختلف مثل عید نوروز یا ماه رمضان از شبکه اول تلویزیون ایران پخش شده است.

در تمام این سال‌ها به همان اندازه که اقبال عمومی به این مجموعه تلویزیونی بیشتر شد شدت انتقادات به این سریال هم افزایش یافت. انتقاداتی که برخی از آنها از زبان رسانه‌های نزدیک به حکومت مطرح می‌شد و سویه‌های دیگری از آن نیز از زبان فعالان حقوق مدنی و مخالفان سیاست‌های صداوسیما به گوش می‌رسید.

نوروز ۱۴۰۰ دو قسمت باقی‌مانده از فصل ششم سریال که سال گذشته تولید و پخش آن به دلیل همه‌گیری کرونا به تاخیر افتاده بود، پخش شد. دو قسمتی که همانند قبلی‌ها از تیغ انتقادات در امان نماند.

سریال پایتخت؛ ترویج پیوسته ازدواج و فرزندآوری

اواخر اسفندماه سال ۱۳۹۹ عبدالعلی علی عسکری، رئیس سازمان صداوسیما در مراسمی با حضور دست‌اندرکاران همه سریال‌هایی که در سال ۹۹ تولید شده بودند، از جمله عوامل ساخت مجموعه پایتخت، از "مهندسی و مدیریت پیام" به عنوان یکی از عناصر مهم تولید مجموعه‌های نمایشی یاد کرد و از یک "سند مفهومی یا محتوایی تولید سریال" نام برد که به گفته او "خشت اول تولید کارهای نمایشی" است و بعد از آن است که «مرحله نگارش» آغاز می‌شود.

پیدا کردن ردپای "سند مفهومی" مدنظر رئیس سازمان صداوسیما در شش فصل از سریال پربیننده پایتخت چندان کار دشواری نیست؛ در تمام شش فصل این سریال همواره مساله ازدواج و یا "فرزندآوری" از محورهای اصلی قصه سریال بوده است؛ موضوعی که یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مقامات ارشد نظام و در راس آنها آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، است.

آقای خامنه‌ای در طول دهه نود خورشیدی بیش از چهل‌بار در سخنرانی‌های مختلف درباره ضرورت فرزندآوری صحبت کرده است؛ اردیبهشت سال ۱۳۹۳ بود که او سیاست‌های ۱۴گانه حمایتی در زمینه رشد جمعیت را ابلاغ کرد.

• آیت الله خامنه ای با اشاره به 'آمار آمریکا' خواهان افزایش جمعیت ایران شد
• شکست سیاست افزایش جمعیت؛ مرکز آمار می‌گوید میل به فرزندآوری کاهش یافته

تبلیغ فرزندآوری و تشویق به ازدواج حتی در دو قسمت پخش شده در نوروز ۱۴۰۰ هم مورد نظر سازندگان بود تا آنجا که یکی از شخصیت‌های قصه (رحمت با بازی هومن حاج‌عبدالهی) که در قسمت قبلی ازدواج کرده بود حالا پدر"سه قلو"‌هایی شده که اسامی‌شان مایه طنز سریال هم هست.

حاشیه‌ساز‌ترین مورد درباره ترویج ازدواج اما مربوط به فصل پنجم سریال است؛ "رحمت" دختران دوقلوی یکی از شخصیت‌های سریال (نقی معمولی با بازی محسن تنابنده) یعنی سارا و نیکای حدودا ۱۲، ۱۳ ساله را برای ازدواج با برادران دوقلوی خود در نظر گرفته است و مستاصل و نگران است که چطور آنها را از پدر "غیرتی" سارا و نیکا، خواستگاری کند. مساله‌ای که در چند قسمت ابتدایی سریال ذهن "رحمت" را درگیر کرده و نهایتا وقت خواستگاری "سارا و نیکا" با برخورد تند نقی و هما (پدر و مادر دوقلوها) مواجه می‌شود.

مادر دوقلوها با گفتن این دیالوگ که این دخترها هنوز "بچه هستند و در خلوت خودشان عروسک‌بازی بازی می‌کنند" تلویحا به رحمت می‌فهماند که تفکر او مصداق مشروعیت بخشیدن به "کودک همسری"‌ست. اما مطرح شدن چنین "گره‌ای" در داستان واکنش زیادی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی را در پی داشت و حتی سازندگان سریال را ناگزیر به واکنش کرد و محسن تنابنده، نویسنده و بازیگر اصلی سریال گفت که این موضوع (کودک همسری) را مطرح کرده تا در قسمت‌های بعدی به مخالفت با آن بپردازد".

منبع تصویر، IRNA

از مبارزه با "داعش" تا تبلیغ "اطلس مال"

فصل سوم سریال پایتخت که در نوروز سال ۱۳۹۳ از تلویزیون ایران پخش شد، نمونه‌ آشکار و البته بی‌سابقه از تبلیغات در سریال‌های ایرانی بود، جایی که به بهانه‌های مختلف پروژه "اطلس مال" حامی مالی سریال پایتخت در سکانس‌های مختلف "تبلیغ" می‌شد.

پروژه‌ای که به‌خصوص در این اواخر و به واسطه مطرح شدن نام "سعید محمد" به عنوان یکی از گزینه‌های احتمالی سپاه برای تصدی مقام ریاست جمهوری در ایران بر سر زبان‌ها افتاده است؛ سعید محمد رئیس سابق قرارگاه خاتم‌الانبیا سپاه است که متولی اصلی ساخت "اطلس مال" معرفی شده است.

نکته قابل تامل حذف تبلیغات "اطلس مال" در پخش مجدد این سریال در سال ۱۳۹۵ بود. رسانه‌های داخلی در آن زمان نوشتند که "احتمالا مشكلات پروژه اطلس مال و يا بحث مالی صدا و سيما علت اين سانسور بوده است".

با همه این‌ها تبلیغات گسترده پروژه‌ای که حرف و حدیث‌های بسیاری درباره آن وجود داشته و دارد در هیچ یک از فصل‌های دیگر این سریال دیده نشد هرچند که تبلیغات در سطح دیگری از نهاد "سپاه" در فصل پنجم سریال با طراحی قصه‌ای متفاوت از فصل‌های دیگر دیده شد که البته نشان از سرمایه‌گذاری بیشتر هم داشت، شخصیت‌های اصلی داستان کاملا اتفاقی در نبرد با گروهی از سربازان داعش در سوریه روبرو می‌شوند و بعد از درگیری با "داعشی‌ها" به دست نیروهای "مدافع حرم" نجات پیدا می‌کنند. قصه‌ای که هرچند هم‌چون دیگر فصل‌های این سریال در غالب طنز پیش می‌رفت اما در عین‌حال مبلغ روشن سپاه و مشروعیت بخشیدن به موضع حاکمیت درباره جنگ سوریه است.

این موضع‌گیری درباره برخی وقایع سیاسی مهم کشور در فصل ششم سریال هم دیده شد؛ در قسمت اول فصل ششم سریال که نوروز سال ۱۳۹۹ یعنی چندماه پس از گران شدن ناگهانی بنزین در آبان ۹۸ و به تبع آن اعتراضات گسترده مردمی، پخش شد، شخصیت اصلی سریال نقی معمولی، با شنیدن قیمت بنزین جا می‌خورد و پس از آنکه مامور پمپ بنزین به او یادآور می‌شود که "بنزین گران شده" می‌گوید "من هم صبح جمعه متوجه شدم". پاسخی که شاید در نگاه اول طعنه‌ای به حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، به نظر برسد اما در واقع تقلیل واقعه‌ای تاثیرگذار به یک شوخی و نهایتا "طعنه" به یک مقام حکومتی‌ست.

منبع تصویر، IRNA

انتقاد حکومتی‌ها به سریال پایتخت چیست؟

خبرگزاری فارس، به عنوان یکی از مهم‌ترین رسانه‌های نزدیک به حاکمیت، در چند سال اخیر مکررا به عوامل سریال پایتخت نقدهای فراوان وارد کرده است؛ از مصاحبه با فعالان رسانه‌ای و نمایندگان مجلس در نقد سریال گرفته تا گزارش‌هایی که بر ادعای وجود "ستون پنجم" دشمن در میان سازندگان سریال هم دامن زده است.

یک روز پس از پخش دو قسمت انتهایی فصل ششم سریال در ابتدای نوروز امسال، خبرگزاری فارس در یک گزارش کوتاه به نقد تند این سریال پرداخت و "دیالوگ‌های مبتذل"، "فاصله گرفتن از مضامین خانوادگی" و "پاسکاری با شبکه‌های ضدایرانی" و "خوش خدمتی برخی عوامل سریال برای دشمنان فرهنگ و خانواده" را از دلایل "سقوط" این سریال نامید.

سال گذشته و پس از پخش سکانسی که یادآور فیلم "همسفر" با بازی بهروز وثوقی و گوگوش بود، علی عسگری رئیس سازمان صدا و سیما در دستوری ویژه به سید مرتضی میرباقری، معاون صداوسیمای جمهوری اسلامی تاکید کرده بود "لازم است بررسی شود که این اقدام حاصل اشتباه، بی توجهی و وادادگی است یا نتیجه عملیات مرموز و فتنه انگیز ستون پنجم فرهنگی دشمن؟!"

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح ویدئو،

سریال پایتخت؛ اعتراض به شبیه‌سازی رحمت با بهروز وثوقی

• شباهت سریال ‌'پایتخت' و فیلم 'همسفر'؛ رئیس صدا سیما دستور بررسی صادر کرد
• نوروزی‌های امسال تلویزیون؛ 'کامیون' کم‌فروغ و 'دوپینگ' 'پایتخت' پرماجرا

در یادداشت اخیر خبرگزاری فارس هم با یادآوری این تاکید رئیس سازمان صدا و سیما آمده "هماهنگی داخل و خارج" به قدری قوی و آشکار بوده که ادعای رئیس سازمان صداوسیما درباره ستون پنجم "با فروکش کردن اعتراضات به فراموشی سپرده شد و ابعاد آن پیگیری نشد."

انتقاد رسانه‌های نزدیک به حاکمیت البته تنها محدود به شبیه‌سازی همین یک سکانس نبود؛ شوخی با "مضامین ارزشی" مانند مناسک حج، نماز خواندن، شئون و ظواهر مذهبی مانند جای مهر روی پیشانی و یا ایجاد برخی شبهات درباره "مدافعان حرم" از جمله مواردی بود که برخی از رسانه‌های نزدیک به حکومت را به نقد واداشت.

با این‌حال برخی از مسئولان حکومتی و مخاطبان موارد مورد اشاره رسانه‌های حکومتی را در نقد سریال پایتخت گواه آن می‌دانند که این سریال بسیاری از "خطوط قرمز" صداوسیما عبور کرده است. پیش‌تر حسام‌الدین آشنا، مشاور حسن روحانی، نوشته بود: "پایتخت از بسیاری از خطوط سبز و سفید و قرمز صداوسیما عبور کرده و بسیاری از آن‌ها را فرسنگ‌ها جابجا کرده است."