دوگانه صنعت یامحیط زیست؛ مسئله ای که دودش چشم قمی ها را می سوزاند

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: قم استانی در مرکز ایران با سابقه هشت هزار ساله سکونت انسان‌ها و شهری که روزگاری در کنار رودخانه‌ای پرآب بنا می‌شود و شهری که بارها و بارها خسارت‌های بسیاری دیده و حتی در برخی دوران‌ها تخریب شده و یا مورد غضب بوده و از توسعه عقب نگه داشته می‌شود؛ اما امروز قم از نظر فرهنگی سیاسی مذهبی جایگاه ویژه و متمایزی دارد، قم خاستگاه انقلاب اسلامی و ام القرای جهان اسلام است، از بیش از ۱۲۰ کشور دنیا در قم تبعه خارجی زندگی می‌کند، قم شاهراه مواصلاتی ۱۷ استان کشور است و به قول برخی سیاستمداران یک جهان شهر است اما آیا قم در حد اندازه این ویژگی‌ها توسعه یافته است؟

بسیاری بر این باورند قم هنوز به نقطه مطلوب نرسیده است! علت آن را هم فقدان سندی راهبردی و لازم‌الاجرا برای توسعه قم می‌دانند؛ برخی دیگر هم بی توجهی به ظرفیت‌های قم در برنامه‌ریزی توسعه‌ای قم و حتی بودجه‌ریزی قم را عامل می‌دانند! اما همه کارشناسان معتقدند قم در مسیر توسعه با معضلات زیست محیطی جدی روبروست! یعنی در قم برای توسعه در حق محیط زیست جفا شده و ترجیح مسئولان بر این بوده که توسعه اقتصادی و صنعتی الویت بیشتری دارد و شاید در آن زمان تصمیم درستی بوده و نتایج خوبی داشته اما خب به نتایج بلندمدتش توجهی نشده است!

دوگانه توسعه صنعتی اقتصادی با حفاظت از محیط زیست آن چیزی است که تنها به دست سیاستمداران حل می‌شود! حالا چیزی کمتر از سه ماه به رقابت انتخابات ریاست جمهوری مانده و در این بازه زمانی کاندیداها و گروه‌های سیاسی برنامه‌های خود را برای آینده اعلام می‌کنند امید داریم افراد و گروه‌ها در برنامه‌های خود برای قم توسعه پایدار با حفظ محیط زیست را مد نظر قرار دهند و همتی کنند برای حل معضلات زیست محیطی قم که در این نوشتار به آن اجمالا پرداخته می‌شود.

حق خوری ۳۰ ساله تالاب‌های قم

طی پنج دهه گذشته دوگانه توسعه و حفظ محیط زیست در قم هیچگاه وضعیت منطقی نداشته است و گاهی به دلیل حفظ محیط زیست موانعی برای توسعه قم ایجاد می‌شود، گاه به بهانه توسعه محیط زیست نابود می‌شود تصمیماتی که نتایج آن نه در سال‌های ابتدایی بلکه در سال‌های بعد ظهور می‌کند؛ مثلاً ۶۰ سال قبل که سد کرج ساخته شد و یا ۲۷ سال قبل که سد ۱۵ خرداد و سد ساوه را ساختند فکرش را هم نمی‌کردند در پایین دست یعنی در دشت قم و دشت مسیله فاجعه زیست محیطی رقم بخورد. در پایین دست سه رودخانه شادچای، قره چای و قمرود، دریاچه نمک، حوض سلطان، تالاب مره و تالاب معصومیه قرار دارد که همه آنها امروز با بحران روبرو هستند.

موسوی مشکینی مدیر کل حفاظت محیط زیست قم عمده مشکل تالاب‌ها را عدم تأمین حق آبه زیست محیطی می‌داند و می‌گوید: ۱۵۰ میلیون متر مکعب حق آبه زیست محیطی فقط برای دریاچه نمک است که عملاً تخصیص داده نشد و تنها در سال گذشته ۴۵ میلیون متر مکعب از سد ۱۵ خرداد آب آزاد شد که پنج میلیون متر مکعب برای کشاورزی و ۴۰ میلیون متر مکعب برای تأمین حق آبه زیست محیطی صرف شد.

این یعنی حتی یک سوم حق آبه دشت مسیله قم هم آزاد نشده است! هرچند پارسال برای دشت مسیله بهترین سال طی یک دهه اخیر بوده اما در گذشته به دلیل کم آبی ترجیح سیاستمداران این بوده که تولید در بخش کشاورزی متوقف نشود حتی اگر به تولید شوره‌زارها بیانجامد.

شوره زارهایی که محمدعلی رکنی مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان قم در سال ۹۲ خبر از نفوذش به دشت و پیشروی به سمت مراکز جمعیتی می‌دهد و سال بعد هم از نابودی پوشش گیاهی این منطقه به طور کامل خبر می‌دهد؛ با از بین پوشش گیاهی و گسترش شوره‌زارها تهدید جدیدی برای قم ظهور می‌کند هوا که گرم می‌شود بادهای گرم کویر به جای خاک، نمک از زمین به آسمان بلند می‌کند و حالا شاهد پدیده آلودگی هوا با ریزگردهای سفید نمکی هستیم.

تهدیدی که ذوالنور رئیس کمیسیون امنیت ملی هم نسبت آن ابراز نگرانی می‌کند و می‌گوید: اولویت‌هایی باعث شده که حق‌آبه حوض سلطان و دریاچه نمک قم نرسد و امروز در آستانه یک مشکل جدی خواهیم بود، اگر مسئولان به داد دریاچه نمک قم نرسند، نه تنها برای قم بلکه برای استان‌ها و شهرهای اطراف از جمله تهران نیز می‌تواند مشکل‌ساز شود.

قم؛ بهشت صنایع آلاینده

توسعه روزافزون واحدهای صنعتی در قم عمدتاً با تکنولوژی پایین و آلایندگی بالا در شهرک‌ها و نواحی صنعتی و حتی به صورت غیرمجاز و مخفیانه از جمله واحدهای ذوب فلزات مثل سرب و هیدروکربنی و واحدهای سنتی پخت آجر، گچ و آهک و سنگ کوبی ها یکی از معضلات زیست محیطی قم محسوب می‌شود.

شاید تعداد واحدهای آلاینده نسبت به استان‌های اصفهان آذربایجان غربی کمتر باشد اما به دلیل کوچک بودن؛ استان قم یکی از بدترین وضعیت‌ها در استقرار واحدهای آلاینده صنعتی و معدنی را در کشور دارد.

بزرگترین معضل قم تبدیل شدن قطب صادرات سرب کشور است صنعتی که سرب را از باطری‌های فرسوده استحصال می‌کند، شیوه‌ای که مخاطرات جدی زیست محیطی برای مردم قم دارد؛ این معضل آنقدر جدی است که صادقی استاندار سابق قم تولید سرب را در قم به عنوان یک مشکل جدی می‌دادند و می‌گوید: تنها در قم ۱۴۰ هزار تن شمش سرب تولید می‌شود که تقریباً ۲ برابر کل کشور تولید می‌شود.

بازیافت سرب از باطری‌های فرسوده هیچ اشتغالزایی ندارد و حتی باعث بیکاری کارگران هم می‌شود؛ چنانچه هرکدام از این کارگاه‌ها تنها با ۲ یا سه کارگر اداره می‌شود و شاید کل اشتغال این صنعت خطرناک ۴۰ نفر هم نباشد و اما از سوی دیگر باعث شده کارگران کارخانه‌های اطراف این کارگاه‌ها به دلیل اثرات ناشی از فعالیت آنها دچار بیماری و بیکار شوند حالا هم بیش از یک میلیون نفر را تهدید می‌کند.

سرب تنها معضل زیست محیطی صنایع قم نیست هرکدام از شهرک‌های صنعتی قم به نوعی آلایندگی دارند در غرب قم شهرک صنعتی سلفچگان آنقدر اوضاعش خراب است که صدای همه از مردم تا امام جمعه، بخشدار و شورای شهر را هم درآورده است آنچنان که بخشدار سلفچگان می‌گوید: اکثر قریب به اتفاق واحدهای این شهرک بین ۱۰ تا ۱۰۰ درصد آلاینده هستند.

شفیعی معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست قم درباره آلایندگی شهرک صنعتی سلفچگان می‌گوید: استقرار واحد فرآوری سلیس، واحدهای بازیافت آهن‌های فرسوده و واحد پلی اتیلن در شهرک صنعتی سلفچگان به جهت بحث‌های زیست محیطی از اساس اشتباه بوده است.

وی درباره علت راه اندازی چنین صنایعی می‌گوید: شهرک صنعتی سلفچگان شهرک آلاینده‌ای است که واحدهای جدیدی به آن اضافه می‌شود و محیط زیست به لحاظ قانونی نظارت خاصی در مورد استقرار آن نمی‌تواند داشته باشد.

البته چسبیده به شهر قم و در دالان باد کمر کوه یکی از مهمترین منابع آلودگی هوای قم در فصول سرد قرار دارد؛ موسوی مشکینی مدیرکل حفاظت محیط زیست قم می‌گوید: بر اساس مطالعات صورت گرفته این نیروگاه به عنوان منبع ثابت آلودگی بیشترین تأثیرگذاری را در آلایندگی هوای قم دارد که می‌توان علت اصلی آن را مصرف بالای سوخت و فعالیت دائم آن عنوان کرد.

نیروگاه حرارتی سیکل ترکیبی قم می‌تواند گاز و سوخت مایع استفاده کند که متأسفانه در فصول سرد از سوخت مایع چون گازوئیل و شنیده شده مازوت استفاده می‌کند که دود خروجی از دودکش‌های این نیروگاه به دلیل اینکه در مسیر باد قرار دارد مستقیماً به منطقه پردیسان قم می‌رود و سپس به سمت مرکز شهر حرکت می‌کند، سوال بسیاری از فعالان زیست محیطی این است که چرا در زمان جا نمایی نیروگاه به فاصله اش با شهر و سمت و سوی وزش باد توجهی نشده است.

قصه پر غصه پسماند؛ از خانگی تا صنعتی

این صنایع هوا را آلوده می‌کنند در قم صنایعی هم وجود دارد که زمین را نابود می‌کند از کارخانه‌های گچ گرفته تا سیمان و معادن! اما خطرناک‌تر از اینها تخلیه پسماند صنعتی در بیابان‌ها و دشت‌های قم است آنچنان که مدیرکل حفاظت محیط زیست قم معتقد است؛ فضای روشنی از وضعیت پسماندهای ویژه و صنعتی در استان وجود ندارد و این حوزه دارای پیچیدگی‌هایی است.

داستان پسماندها در قم قصه پر غصه است چیزی در حدود ۷۲۰ تن زباله خانگی در قم تولید می‌شود اما ۳۲۰ تن آن می‌سوزد و یا به کود تبدیل می‌شود و در واقع بیشتر آن در زمین دفن می‌شود در حالی که قرار بود از سال ۹۶ به این طرف هیچ زباله‌ای در قم دفن نشود!

معضل پسماند در قم ضلع دیگری هم دارد؛ پسماند دامداری‌ها هم مشکلاتی را به همراه آورد، موسوی مشکینی می‌گوید: در اطراف شهر قم پسماند دامداری‌ها و گاراژهای ضایعاتی در کنار چهره‌ای زشت، آلودگی‌ها زیست محیطی هم به همراه داشته و اکثر محورهای ورودی قم مانند کاشان و تهران و هم‌چنین جاده کوه سفید و جاده قدیم اصفهان و اراک با مخاطرات زیست محیطی روبرو هستند.

آلودگی آب‌های زیرزمینی به نیترات

معضل دیگر زیست محیطی قم که شاید کمتر به پرداخته می‌شود آلودگی آب‌های زیرزمینی قم به نیترات است در بررسی‌های شرکت آب و فاضلاب قم مقادیر نیترات در منابع آب زیرزمینی ۷ حلقه چاه شهر قم بالاتر از حد استاندارد بوده این در حالی است که ۱۵ سال قبل همه چاه‌ها در حد استاندار بوده! کارشناسان معتقدند شیوه‌های سنتی دفن فاضلاب در چاهک های خانگی یکی از مهمترین دلایل آلودگی منابع آب زیرزمینی به نیترات است؛ بنا بر اعلام شرکت آب و فاضلاب استان قم تنها ۵۰ درصد از مشترکانش به شبکه فاضلاب متصل شده‌اند و این مسئله ضرورت توسعه شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهری در قم را نشان می‌دهد.

محیط زیست قم امروز در همه ابعادش با تهدید روبروست از هوا تا زمین از آب تا خاک، بیابان‌های قم هم دارد بزرگ‌تر می‌شود، تغییر کاربری اراضی، بهره‌گیری از روش‌های سنتی در بخش کشاورزی، تغییرات کمی و کیفی در منابع آب و افت محسوس منابع آب زیر زمینی، خشک شدن تالاب‌ها و تأمین نشدن حق آبه های استان در سال‌های اخیر باعث گسترش بیابان در قم شده آنچنان که مساحت بیابان‌های قم به بیش از ۱۰۵ هزار هکتار افزایش یافته و ۴۰۰ هزار هکتار هم در معرض این آسیب است یعنی قم در آستانه بیابانی شدن است.

استان قم در همه ابعاد محیط زیست از انسانی تا طبیعی با مشکلات و معضلاتی روبروست و این بخشی معضلات زیست محیطی قم بود، معضلاتی که عمده آنها نتایج تصمیمات مدیران سال‌های دور است که شاید حتی برای آن لوح تقدیر هم گرفته‌اند و در رزومه خود به آن افتخار می‌کنند، در واقع مبنایی‌ترین مشکل در معضلات زیست محیطی قم نبود رویکرد راهبردی در تصمیم سازی ها است یعنی مشکل از آنجا شروع می‌شود که نتایج تصمیمات مسئولان به سرعت ظهور نمی‌کند و سال‌های بعدی و شاید نسل‌های بعدی آن را می‌بینند! امیدواریم دولتمردان در دولت بعدی با نگاه راهبردی و بر اساس قانون حق آبه های دشت مسیله قم را بدهند، از فعالیت صنایع آلاینده جلوگیری کنند، شبکه فاضلاب شهری را توسعه دهند، فکری برای پسماندهای صنعتی و خانگی بکنند و آنقدر سریع باشند که از بیابان زایی در قم عقب نمانند.