رشیدالدین فضل الله همدانی: نگاه به یونان بس است، به چین هم بنگرید

نکته دیگر در باب رشید الدین، خارج شدن وی از چارچوب های معمول و سنتی و در واقع داشتن نگاه ساختارشکنانه در امر فرهنگ و فلسفه و دین شناسی است. او در عین حال که یک مسلمان معتقد و شیفته قرآن است، و می توان با نوشته های قرآنی وی از آثارش، یک کتاب خوب فراهم کرد، اهل تأمل و تفکر و نوآوری است. وی در این مسیر، صرفا شیفته تفکر و روش پیشینیان نیست، بلکه معتقد به توسعه در بهره مندی از افکار دیگران برای و به هدف نوآوری است. اهل تفکر است و وقتی به تحلیل می نشیند، ابدا در چارچوب های سنتی، باقی نمی ماند. این نگاه یکی از کلیدی ترین نکات در گسترش حوزه تفکر و مورد نیاز فوری ماست، چیزی که همیشه در آن زمینه فقیر بوده ایم و اکنون هم.
لازم است که ما باید رشیدالدین را از منظر نوآوری های فکری مورد تأمل قرار دهیم و ضمنا همه کارهای علمی و نگارشی او را در یک سلسله و به صورت مجموعه آثار منتشر کنیم. این ضمن احترامی است که برای کارهای آقایان روشن و رجب زاده قائل هستم و از آنان به خاطر تصحیحات شان در این زمینه تشکر می کنم.
و اما مقدمه بسیار با ارزش رشیدالدین بر تنگسوق نامه [کتابی در طب چینی که ارتباطی با تنسوخ نامه ایلخانی به قلم خواجه نصیر و در حوزه جواهر شناسی ندارد] در این زمینه، هم از نظر نگاه تمدنی و فرهنگ جهانی که دارد و هم به طور خاص در جهت بازسازی تمدن اسلامی فوق العاده مهم است.
وی در این مقدمه، ابتدا از اهمیت دوره هارون الرشید و فعالیت های عصر وی در ترجمه میراث یونانی به عربی برای تقویت بنیه علمی این تمدن یاد کرده و آن دوره را از این جهت که با این سیاست «ناموس و کمال اهل یونان شایع گردیده، بر آن وجه که اهل این دیار از آن مستفید گشته و ثواب آن بعضی عایده با خلیفه و بعضی با اهل یونان باشد» ستایش می کند. رشید الدین این حرکت علمی را همان «علمٌ ینتفع به» می داند که در کنار صدقه جاریه، و ولد صالح، در حدیث رسول گرامی (ص) به عنوان «میراث ماندگار» تعبیر «اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلاث» از آن یاد کرده است.

سوال رشید الدین این است: بعد از دوره هارون، چه حرکت جدیدی صورت گرفت؟
او از زایش علم و صنعت در دنیای اسلام سخن می گوید، و این که تلاش شاهان و شاه مورد علاقه او غازان «همواره بر آن مصروف است که علوم متنوّعه را در عالم شایع گرداند، و فواید نو مخترع استنباط فرماید و علوم و صناعات که به دیگر اقالیم و ولایات مخصوص است از کتب و مصنفات ایشان در این دیار نیز پیدا و هویدا گرداند تا همگنان همواره تا انقضای عالم بدان مستفید گردند و فایده و ثواب آن نفس مبارک مطهر مقدّس را و عموم نفوس مستعدان را مدّخر ماند». این اشاره به زایش داخلی تمدن اسلامی است که تلاش کرده است نوآوری داشته باشد، چیزی که در عبارت بالا به «فواید نو مخترع» از آن یاد شده است.
و اما به نظر رشید الدین یک اشکال در این کار بوده است! و آن این است: در تمدنی که به عنوان اسلامی فراهم آمده، البته عناصری از «کتب اهل مغرب، و این ممالک و کتب افرنج و روم که ایشان متابع کتب یونان‌اند و بعضی از کتب ممالک هندوستان در عهد پادشاهان ماتقدّم که در انواع علوم ساخته‌اند، در عهدها و اوقات مختلف ترجمه کرده‌اند، ودر این ملک شایع شده» اما جای یک بخش دیگر از فرهنگ انسانی، خالی مانده است. آن بخش کجاست؟
این بخش، جهان شرقی است که تبلورش در نام «چین» بود.
رشید الدین دنباله همان عبارت ادامه می دهد: «لیکن کتب بلاد خطای و چین و ماچین و ممالکی که بدان پیوسته، بدین ملک نرسیده، و اگر به نادر رسیده، کس آن را ترجمه نکرده» است.
سوال پنهانی اما مهم رشیدالدین این است که چرا ما نیاز به شرق داریم؟

او می گوید، هر مملکتی، با توجه به مزاج و مردمی که دارد، فرآورده های علمی و فنی خاص خود را دارد، و شرق از جمله مناطقی است که ما باید دستاوردهای علمی آن را داشته باشیم: «لاجرم از فواید و خاصیت بعضی اشیاء و دقایق حقایق بعضی مسائل و مشکلات که حصول آن به حسب طبیعت مزاج هر ولایتی متصوّر بود که تجربه ایشان و اقتضاء فکر و اندیشه ایشان مناسب طبیعت و مزاج ایشان نتیجه دیگر دهد، مانند آنچ با وجود آنک مطلق انسان کلّیت است بالقوّه، و بی آن صفت مطلق انسان متصوّر نه، لیکن اقتضاء طبیعت و مزاج هر قومی، کتابتی و لغتی دیگر کند و سبب اختلاف لغات و کتابت این معنی است، و هر چند غرض و مطلوب یک معنی تواند بود لیکن در هر یک از آن لطیفه و فایده و تفاوتی لطیف باشد دون غیر و بحسب طبیعت و مزاج هر ولایت نظر بر لطیفه و فایده دیگر داشته، در آن تفاوتی و وضعی نهاده باشند. همچنین در تمامت علوم و صناعت این معنی متصوّر بل واقع است».
ممکن است کسی به رشیدالدین بگوید، علم، علم است، از هر کجایی که باشد. علم شرق و غرب ندارد.

رشیدالدین فرض را بر همین می گذارد، گرچه در آن تاملی دارد، اما بر نکته دیگری پای می فشرد و آن است که، علم خیر، اما تفاوت در صنعت و تکنولوژی در میان اقوام به صورت جدی وجود دارد و ما به خاطر بخش صنعت و فن هم که هست، به همه جا بنگریم و از آنها بهره بگیریم:
«اگر بعضی این معانی در احوال علوم تصوّر نتوانند کردن، در احوال صناعات بس محسوس و ظاهرست، چنانچ می بینیم که جامه و آلات و ادوات اهل خطا و هند و مغرب و روم و افرنج و دیگر اقالیم متفاوت است، بل از شهر تا شهر نیز تفاوت هست، لیکن تفاوت اشیاء ولایاتی که بهم نزدیک و مناسب‌تر باشد، کمتر از آن باشد که از هم مستبعد باشد، چنانچ مشاهد و محسوس است و اَشکال مردم که متفاوت است از همین قبیل، و چنانک در شکل اختلاف زیادت باشد، در علوم و صناعات ایشان اختلاف زیادت باشد».
این بحث ادامه می یابد، و او نشانه هایی در باره ارزش علم و صنعت موجود در بلاد شرقی را که بر اساس یک نظریه سنتی که پیشرفت علم و دانش در هر منطقه ای تابعی از وضعیت آب و هوا و جغرافیای آن ناحیه و مزاج شکل گرفته بر اساس آن استف مبتنی بر اعتدال مزاج وجود در شرق می داند: «و چون حکما غالباً از صورت خوب استدلال کنند بر اعتدال مزاج، و از اعتدال مزاج استدلال بر صورت خوب، و همچنین از اعتدال مزاج استدلال کنند بر کمال نفس و استعداد و زیرکی، و از کمال نفس و استعداد و زیرکی استدلال کنند بر اعتدال مزاج، و چون اهل خطای خصوصاً چین و ماچین و اهل ولایاتی که بدان متصل است از اقلیم اوّل و دوم‌اند که نزدیک خط استوااند و باکثر مذاهب حکما اعدل نهاده‌اند، و اهل چین و ماچین و خطای و بلاد مغرب و بعضی از افرنج بر میانه اقلیم اول و دوم نیفتاده‌اند بل بر کنار اقلیم اول و دوم افتاده‌اند و غرض و مطلوبی که آن مقتضی مزاج معتدل بود از اهل آن بلاد حاصل مانند صورت خوب که در اهل خطای و چین و ماچین موجود است، و کثرت خلق و عمارات بسیار، چه اعتدال را هیچ صفتی قوی‌تر از حیات و توالد و تناسل بسیار نبود، و آن هم به عمر دراز و اعتدال مزاج موضع و شخص و صحّت آن حاصل تواند بود. و درین هر دو ولایت و بلاد هند که بدان نزدیک است، حاصل و موجود است و اهل هند هرچند سیاه‌اند، لکن سیاهی صفتی زشت نیست … و خوب آن باشد که اعضاء متناسب بود، و مع هذا خوبی یک صفت است از اعتدال مزاج و درازی عمر و صحّت در اعتدال مزاج قوتی از صفت خوبی است و در این بحث دقایق بسیار است، در این موضع این مقدار عقلا و حکما را کافی است».

در اینجا به طور خاص از پزشکی چینی ها و نقشی که دانش آنان در طول عمر و جمعیت آن ناحیه بر عهده داشته یاد می کند. در واقع، می گوید، وقتی شاهدیم که جمعیت در آنجا زیاد است، در می یابیم که مردم آن ناحیه از دانش پزشکی خوبی برخوردارند، و به همین دلیل ما باید از آنان بیاموزیم.
بدین ترتیب، نگاه تمدنی خواجه رشیدالدین را بهتر در می یابیم. تمدن و فرهنگ محصولی است که باید از تمام فرآورده های فکری بشر استفاده کند. هم از تمدن های بنام عالم و هم خرده تمدن ها و فرهنگ ها. دیگر این که تمدن اسلامی در یک مرحله با استفاده از تمدن یونانی و مغربی و هندی و رومی رشد کرد، اما به دلیل نگاه نکردن به شرق نوعی نقص را در خود نگاه داشت. رشید الدین بر همین اساس دستور داده است تا تنکسوق نامه که طب چینی است به فارسی ترجمه شود.

اکنون که این مطلب را در این محفل ارجمند که به پاس اهدای بیست و ششمین جایزه ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات محمود افشار به آقای سه کی برگرگزار شده ارائه کردم، مناسب است سخنی هم در باره ایشان بگویم: ده سالی است که با ایشان آشنا و دوست هستم، و واسطه آشنایی ما هم جناب آقای مطلبی کاشانی بودند. در سالهایی که در کتابخانه مجلس بودم (87 ـ 91) هر سال از ایشان برای مطالعه روی مرقعات کتابخانه مجلس دعوت شد، و هر بار دو ماه یا بیشتر در آنجا به تحقیق می پرداختند. سال گذشته و تاکنون این توفیق را داشتیم که در کتابخانه مرکزی در خدمتشان باشیم. آقای سه کی، مردی ساده زیست، آرام، پرکار، دقیق و سخت سخت عاشق کارشان هستند، چیزی که رمز موفقیت ایشان و تمام کسانی است که به کاری علاقه مندند. وجود ایشان در دانشگاه تهران، افتخاری برای دانشگاه است، جایی که می باید برای ترویج علم و فرهنگ ایرانی تلاش کند. یکی از مهم ترین راههای تلاش، پذیرایی از دانشمندان زبده ای است که بدون حاشیه و با متانت تمام به کارهای علمی خود می پردازند. کارهایی که یک سر آن در ایران و سر دیگرش در دانش و هنر جهانی است و ما را با دنیا مرتبط می کند. آقای سه کی از کسانی است که فن ایرانی را در زمینه نسخه پردازی و مرقع نگاری، به ژاپنی ها و فراتر از آن می شناسد.

خوشحالم که موقوفات افشار با مدیریت حضرت استادی جناب آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد و مدیران موقوفه که ایشان را به عنوان دانشمند و ایرانشناس برجسته امسال معرفی کردند. باید از آقای کاشانی هم تشکر کنم که در سالهای گذشته، تلاش کردند تا امکان استقرار آقای سه کی را در ایران و اخیرا در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، فراهم کرده و با کمال دست و دلبازی، اسباب اسکان و تأمین محل و شرایط مناسب برای استاد فراهم کردند.