تاریخچه ترجمه آثار غربی از زبان فرانسه به فارسی؛ چرا ایرانیان به متون غربی علاقمند شدند؟

تبلیغ بازرگانی

تاریخچه ترجمه در میان ایرانیان به نخستین سده‌های پس از اسلام بازمی‌گردد، هنگامی که قرآن، کتاب دینی مسلمانان به فارسی دری ترجمه و به میان مردم راه یافت. در این دوران هنوز ترجمه شکل نظام‌مندی نیافته بود. در عین حال، نخستین جنبش ترجمه در ایران به روزگار ساسانیان به ویژه در دوره پادشاهی خسرو انوشیروان (۵۳۱ -۵۷۱ م) بازمی‌گردد که با تأسیس جندی‌شاپور، علوم یونانی، رومی و هندی و ... به زبان پهلوی ترجمه شدند.

از میانه سده‌های دوم تا پنجم هجری، زبان عربی به مثابه زبان علم و فرهگ جهان اسلام شناخته شد و از همین رو، جامعه فارسی‌زبان هم در حوزه نگارش، آثار خود را به زبان عربی می‌نوشتند. از جمله ابن‌سینا، فیلسوف و دانشمند ایرانی، که آثار متعددی همچون کتاب شفا، قانون در طب و رساله‌های بسیاری به زبان عربی به نگارش درآورد که این آثار، بعدها، به زبان فارسی ترجمه شدند.

نجم‌الدین محمود راوندی از جمله مترجمانی بود که در قرن ششم هجری کتاب‌هایی را از عربی به فارسی نقل و ترجمه نمود.

در این عصر، آثاری در حوزه علوم کاربردی از جمله طب، نجوم، طبیعیات، ریاضیات، الهیات، منطق و فلسفه، از اقبال بیشتری برای ترجمه برخوردار بودند. 

پس از حمله مغول و تصرف ایران توسط حکومت مغولان، کشور ایران برای مدتی طولانی از سرزمین‌های عربی‌زبان جدا شد و این جدایی به کم رونق شدن بازار کتب عربی و تدوین بیشتر کتب فارسی انجامید.

سنت ترجمه در ایران از زبان عربی، در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری ادامه یافت اما ترجمه از زبان‌های دیگر از جمله زبان چینی توجه مترجمان فارسی‌زبان را به خود جلب کرد. غالب این آثار، ترجمه‌هایی از متون پزشکی بودند.

ترجمه در ایران از زمان تثبیت قدرت صفویه در مقام یک نهضت فرهنگی در تاریخ زبان فارسی سربرآورد و نه تنها به یک ضرورت تبدیل شد بلکه روزنه‌ی تازه‌ای را به روی دانش‌پژوهان در سرزمین‌ گسترده فارسی‌زبانان گشود.

ترجمه در این دوران تنها به متون دینی و قرآنی خلاصه نشد و دانشمندان و فضلای این دوران به ترجمه آثار مهمی از در حوزه‌های علوم فلسفی، پزشکی، تاریخ و جغرافیا به زبان فارسی پرداختند. 

چرخش نگاه روشنفکران و دولتمردان ایرانی به سوی تمدن و تفکر غرب

در دوران حکومت سلسله قاجار (از ۱۲۱۰ هجری، سال‌های پایانی سده نوزدهم تا ۱۳۴۴ هجری)،  پس از چرخش نگاه روشنفکران و فرهیختگان آن دوران به سوی تمدن و تفکر در غرب، ناکامی از شکست‌های پیاپی در برابر روسیه و تمایل شاهزادگان قاجار به مدرنیته غربی، همچنین سفرهای شاهان و دولتمردان آن عصر به اروپا و سفرهای هیات‌های اروپایی به ایران، اعزام دانشجویان به خارج و بالاخره، نیازهای اداری و سیاسی، نظامی، علمی و فرهنگی در ایران، ضرورت فوری برای ترجمه آثار غربی به فارسی را موجب شده و به پیدایش یک رستاخیز در ترجمه ایران انجامید.

پس از برقراری ثبات ظاهری در جامعه ایران و نیاز به برقراری تماس میان دولت‌ها، ضرورت آشنایی با زبان‌های اروپایی منجر به رواج ترجمه در ایران شد. از سوی دیگر تمایل ایرانیان به فرهنگ و علوم و فن‌آوری اروپایی انگیزه اساسی برای شکل‌گیری جنبش ترجمه در ایران شد. توجه به زبان فرانسه، همانطور که در «تاریخچه تاسیس مدارس فرانسوی‌زبان در ایران» نیز عنوان شد، بدلیل سیاست‌های آشکارِ غیراستعماری فرانسویان در ایران یکی از دلایل ایجاد انگیزه در میان خانواده‌های ایرانی برای آموزش زبان فرانسه بود. 

شکست‌های پیاپی ایران در جنگ با روسیه، سران قاجار به ویژه عباس میرزا که خود شاهدی بر شکست ایران در برابر روسیه بود، را تشویق کرد تا برای جبران این عقب‌ماندگی، روی به تمدن و فن‌آوری در غرب آوردند. به ویژه تقویت حوزه نظامی در این دوران در اولویت قرار گرفت.

 بازسازی حوزه نظامی و نوسازی نظام اداری ایران در دوران سلسله قاجار و طرح‌ریزی مراکز آموزشی بر پایه برنامه‌های اروپایی و حضور اموزگاران اروپایی در ایران و تدوین کتاب‌های درسی در حوزه‌های مختلف، زمینه برای حضور مترجمان را فراهم کرد و همزمان ترجمه، از زبان فرانسه به زبان فارسی، نقش مهمی در تکامل فعالیت‌های آموزش نوین در ایران پیدا کرد.

 تمایل به ترجمه متون تاریخی هم در عصر حکومت سلسله قاجار بدلیل گسترش روابط میان ایران و کشورهای اروپایی به یک ضرورت تبدیل شد. از جمله این ترجمه‌ها از متون تاریخی نظیر کتاب‌های پطر کبیر، سقوط امپراطوری روم و ... بودند که به ویژه در برنامه آموزشی دارالفنون مورد استفاده قرار گرفت.

در این دوران، وجود عواملی همچون روابط سیاسی، علاقه نخبگان، نظام و برنامه‌های آموزشی و دیدگاه ایدئولوژی،‌ در انتخاب زبان خارجی برای ترجمه تاثیر بسزایی داشت.

حضور آموزگاران فرانسوی در ایران و تاسیس مدارس فرانسوی‌زبان و مدارس ایرانی بر پایه برنامه‌های آموزشی فرانسه، منجر شد تا بیشتر ترجمه‌ها از زبان فرانسه انجام شود. 

نخستین متون فرانسوی ترجمه شده در ایران به زبان فارسی

از جمله مهمترین آثاری که در این دوران از زبان فرانسه به فارسی ترجمه شدند، «خاطرات یک خر»، از یک نویسنده فرانسوی، طبیب اجباری، اثر مولیر، و سه تفنگدار، اثر الکساندر دوما بود.

از جمله آثاری که از ویکتور هوگو در دوران قاجار به فارسی ترجمه شد، اثر جذاب و بی‌نظیر بینوایان بود. 

کتاب بینوایان، بارها در ایران، توسط افراد مختلفی به زبان فارسی برگردانده شد. این کتاب برای نخستین بار به نام «تیره‌بختان» با ترجمه میرزا یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی (۱۳۰۳ / ۱۹۲۴) منتشر شد. رمان بینوایان، در همین دهه، توسط ن. فلسفی (۱۳۰۵ / ۱۹۲۶ ) و حسینقلی مستعان (پاورقی  ۱۳۰۷ - ۱۳۱۰ / ۱۹۲۸ - ۱۹۳۱) به فارسی ترجمه شده است. 

مترجمان آثار غربی در ایران چه کسانی بودند؟

مترجمان آثار غربی در دوران قاجار، اغلب به دو گروه عمده، «کارشناسان اروپایی» که زبان فارسی را آموخته بودند و ایرانیانی که برای تحصیل به اروپا سفر کرده و با زبان‌های خارجی آشنایی پیدا کرده بودند، تقسیم می‌شوند.

ژول ریشار از مشهورترین مترجمان در گروه کارشناسان اروپایی است که کتاب‌های تاریخ ناپلئون، تاریخ اسکندر، مملکتداری و ... را به فارسی برگرداند.

میرزا رضا مهندس‌باشی نیز که به تشویق عباس‌میرزا برای تکمیل تحصیلات به فرنگ رفته بود، مترجم کتاب‌هایی همچون تاریخ ناپلئون اول، تاریخ تنزل و خرابی دولت روم و ... بود. 

برخی از مترجمان آثار اروپایی هم از میان ایرانیان و از دانش‌آموختگان دارالفنون بودند. 

از مهم‌ترین این مترجمان محمدحسن خان معروف به اعتمادالسلطنه بود که به ریاست اداره‌ی نوپای دارالترجمه منصوب شد. غالب ترجمه‌هایی که زیر نظارت و سرپرستی این اداره انجام شد از زبان فرانسه به فارسی برگردانده شد.

شناخت بهتر ایرانیان از زادگاه خود از طریق ترجمه خاورشناسان غربی

جنبش ترجمه به دلیل انتقال دانش به ایرانیان از اهمیت برخوردار بود اما در این دوران، ترجمه آثار ادبی خاورشناسان اروپایی که به مطالعه ادبیات فارسی و تاریخ ایران علاقمند بودند، زمینه برای شناخت ایرانیان از فرهنگ کهن این سرزمین را فراهم کرد. 

ترجمه‌ی مجموعه متنوع آثار غربی در دهه‌های آخر قرن نوزدهم میلادی به فارسی، به تدریج، بر جنبه‌های مختلف فرهنگ ایرانی تاثیرگذار بود و در ایجاد حرکت‌های تازه در بازسازی ادبیات فارسی امروزین نقش داشت.

بیش از یک سده بود که خاورشناسان اروپایی به مطالعه‌ی ادبیات فارسی و تاریخ ایران اشتغال داشتند و ایرانیان، اگر قرار بود متوجه عقب‌افتادگی کشور شده و از سویی، شکوه فرهنگ کهن خود را باز یابند، می‌بایست از محتوای اینگونه آثار اطلاع می‌یافتند. 

تا پیش از پایان قرن نوزدهم میلادی، بخش قابل توجهی از آثار علمی و هنرهای اروپایی از طریق ترجمه در اختیار ایرانیان قرار گرفت. ترجمه به مبنای اساسی برای آشنایی ایرانیان با اندیشه‌های نو، مکتب‌های فکری، جنبش‌های ادبی، جنبش‌های سیاسی و تمایل به تجددگرایی تبدیل شد. آشنایی با شرح انقلاب فرانسه، از ورای آثار ترجمه شده به فارسی، نقش مهمی در جنبش مشروطیت در ایران داشت. 

ترجمه‌های دوران قدیمتر تا پیش از جنگ دوم جهانی، ابزاری برای ایجاد تحول سریع و تسریع توسعه کشور و روشنگری در افکار ایرانیان بود. برخی از ترجمه‌‌های ایرانی، در این راستا، در مجلات ایرانی، گاه به صورت پاورقی منتشر می‌شد. 

پس از جنگ دوم جهانی، رفته رفته زبان انگلیسی جای خود را در مدارس ایران باز کرد. ترجمه آثار از زبان روسی نیز به بروز تحولات و ظهور اندیشه‌های مارکسیستی در ایران رونق داد. 

 

پس از گذشت بیش از یک سده از نخستین آثاری که از زبان فرانسه به فارسی برگردانده شدند، بررسی این ترجمه‌ها، گاه به مثابه‌ی قصه و رویاپردازی، گاه مخلوطی از ایدئولوژی، خیال‌پردازی و تاریخ به نظر می‌رسد اما ضروری است تا به نقش این ترجمه‌ها در بازسازی و اصلاحات در دوران نیاز ایران بنگریم، آنگاه قضاوت عادلانه‌تری خواهیم داشت. 

ترجمه همچنان یکی از مولفه‌های مهم در ترویج بسیاری از علوم، از علوم طبیعی تا فلسفه و فرهنگ و سیاست، در ایران باقی مانده است. ترجمه، در قرن بیست و یکم، همچنان ابزار اصلی آشناسازی ایرانیان با اندیشه‌های نو، مكتب‌های فكری و روندهای ادبی است. هنوز ترجمه از مؤلفه‌های لازم حركت به سوی تجددگرایی است.

ترجمه در ایران با اشتیاق و جدیت دنبال شده است و از مهمترین تالیفات غربی تا آخرین متون عرضه شده در حوزه‌های مختلف، به ویژه در حوزه ادب، فرهنگ ، فلسفه، ... به فارسی ترجمه شده و در اختیار فارسی‌زبانان قرار می‌گیرد. 

ترجمه در ایران، بخش مهمی از فعالیت‌ها و مطالعات دانشگاهی را، به خصوص در حوزه‌هایی که با زبان‌ها و متون تالیف شده به زبان‌های خارجی سروکار دارند، تشکیل می‌دهد. 

دریافت رایگان خبرنامهبا خبر-پیامک های ما اخبار را بصورت زنده دریافت کنید

آبونه شوید

اخبار جهان را با بارگیری اَپ ار.اف.ای دنبال کنید