شیرازه: امیدهای یک قرن پیش

شیرازه: امیدهای یک قرن پیش

• سام فرزانه
• تهیه‌کننده شیرازه

۳ ساعت پیش

بسیاری از ما در شروع هر سال به این فکر می‌کنیم که در سیصد و شصت و پنج روز آینده چه برنامه‌هایی می‌خواهیم داشته باشیم. با این تصور بود که فکر کردم لابد فهرست امید و آرزوهایی که ما در شروع یک قرن جدید داریم، بزرگ‌تر از این حرف‌ها باید باشد. برای همین تصمیم گرفتم با مراجعه به نشریات آن سال‌ها، مجموعه‌ای بسازم که در هر قسمت از آن، به یکی از امید و آرزوهای مردم آن روزگار برای ایران در قرنی که پیش رو داشتند بپردازیم.

این برنامه ساخته شد و در نوروز ۱۴۰۰ در چهارده قسمت از رادیوی بخش فارسی بی‌بی‌سی پخش شد.

اولین نکته‌ای که با آن برخورد کردم این است که اصلا مردم در آن روزگار هیچ حس و حالِ آمدنِ یک قرن جدید را نداشتند. شاید شما فکر کنید که چون گرفتاری زیاد بود. اما خیر، دلیل آن بسیار ساده‌تر از این حرف‌ها بود. در نخستین برنامه از این مجموعه، به این موضوع پرداخته‌ام.

در این نوشته، خیلی مختصر درباره هر قسمت توضیحی می‌نویسم و سپس راه‌های موجود برای شنیدن این قسمت را هم می‌گذارم که اگر برایتان جالب بود، اصل آن اپیزود را بشنوید.

کل فصل هفتم از برنامه شیرازه را می‌توانید در ساوندکلاود بشنوید.

اما پیش از آنکه هر کدام از این قسمت‌ها را معرفی کنم، باید دو نکته را درباره تحقیقی که برای این برنامه انجام شده بنویسم:

یکم - در سال‌های شروع قرن چهاردهم هجری شمسی، تعداد باسوادهای مملکت بسیار کم بود. بعضی می‌گویند که حدود نود درصد از مردم بی‌سواد بودند. روزنامه‌ها هم خبرنگارهایی با تعریف امروزی نداشتند. یعنی کسی نبود که به میان مردم برود و مشکلات و نظرات آنها را ثبت کنند. مدیر روزنامه‌ معمولا مهم‌ترین و تنها نویسنده آن نشریه بود. به این ترتیب، خواهی نخواهی، روزنامه‌ می‌شد محل بیان مشکلات مردمی که دستشان به دهانشان می‌رسید و سواد داشتند. به این ترتیب برای ما که صد سال بعد تنها منبعمان مطالب همان نشریات است، آسان نیست که بگوییم دقیقا مردم در آن زمان به چه فکر می‌کردند.

دوم - دسترسی به روزنامه‌های آن زمان چندان راحت نیست. متاسفانه آرشیو اینترنتی غنی از روزنامه‌های سال‌های دور و اطراف ۱۳۰۰ وجود ندارد. سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، بعضی از نشریات را به صورت آنلاین در دسترس عموم گذاشته است. بعضی از نهادهای تحقیقی و دانشگاهی در اروپا و آمریکا هم چیزهایی روی وب‌سایت‌هایشان دارند. گروه‌هایی هم از ایرانیان اهل فرهنگ چیزهایی را به صورت آنلاین گرد هم آورده‌اند. اما این آرشیوها هیچ‌کدام کامل نیست. کتابخانه‌ کنگره آمریکا در شهر واشنگتن اما مجموعه بزرگی از نشریات فارسی دارد که دسترسی به آن هم برای ما امکان‌پذیر نبود. شیوع ویروس کرونا، کار در مجموعه کتابخانه کنگره آمریکا را نیمه‌تعطیل کرده بود. بعد، حمله گروهی از هواداران دونالد ترامپ به کنگره آمریکا باعث شد که کتابخانه هم در دورانی که من مشغول تحقیق برای این برنامه بودم تعطیل باشد. اگر دسترسی بیشتری به نشریات وجود داشت، به خصوص نشریاتی که در شهرهایی غیر از تهران منتشر می‌شدند، حتما نتیجه کار بهتر می‌شد.

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱): امیدهای یک قرن پیش

۱- دیباچه

تقویم هجری شمسی از سال ۱۳۰۴ به صورت رسمی تقویم ایران شد. این تقویم در واقع تلفیقی از دو فرهنگ ایرانی و اسلامی است. مبدا تقویم، مانند هجری قمری، هجرت پیامبر از مکه به مدینه است. اما شیوه محاسبه سال به صورت تقویم‌های خورشیدی است که پیش از اسلام در ایران رواج داشت. شروع سال هم با نوروز و در اولین روز از بهار است. همین که تقویم هجری شمسی در آن زمان چندان متداول نبود، باعث شده بود که ایرانی‌ها در شروع قرن چهاردهم چندان احساس شروع قرن نداشته باشند. توفیق حیدرزاده، استاد تاریخ علم در دانشگاه کالیفرنیا در شهر ریورساید در این برنامه درباره تقویم توضیح می‌دهد.

در برنامه اول از این فصل از شیرازه به جز تقویم، درباره مجموعه مقالاتی صحبت می‌کنیم که در این سری از برنامه‌ها بسیار مورد استفاده قرار گرفتند. مجموعه‌ی مقالاتی که در روزنامه «شفق سرخ» منتشر شده بود و در آن نویسندگان کوشیده بودند تصویری از ایده‌آل‌ها یا کمال مطلوب ایرانیان به دست بدهند.

برنامه اول شیرازه در ساوندکلاود

برنامه اول شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۲): انقلاب مشروطه

۲- انقلاب مشروطه

صد سال پیش، ایرانی‌ها تازه یک انقلاب بزرگ را پشت سر گذاشته بودند. مردمی که هزاران سال به سیستم حکومت پادشاهی عادت کرده بودند در اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی توانسته بودند شاه قاجار را وادار کنند که با مشروطه شدن پادشاهی موافقت کند. این انقلاب بزرگ دستاوردهای بسیاری داشت که از آن جمله یکی هم این بود که مردم خواسته‌هایشان را بیان کنند و به خود اجازه بدهند درباره ایرانی که می‌خواهند داشته باشند فکر کنند و آرزوهایشان را بیان کنند.

شناخت انقلاب مشروطه برای شناخت احساسات و روحیات ایرانی‌ها در سال‌های آغازین قرن چهاردهم ضروری بود. برای همین در گفت‌وگویی با متئو محمد فرزانه، استاد تاریخ در دانشگاه نورت‌ایسترن ایلینوی این موضوع را بررسی کردیم.

برنامه دوم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه دوم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۳): یاس از مشروطه و پیشنهاد انقلاب مداوم

۳- یاس از مشروطیت

بسیاری از نویسندگان و صاحب‌نظران در سال‌های نخست از قرن چهاردهم معتقد بودند که انقلاب مشروطه به اهداف خود نرسید. همین حس شکست بود که باعث شد بسیاری از آنها به فکر راه‌های دیگری برای حفظ کشور و ارتقای آن پیدا کنند.

محمد قائد، نویسنده، در برنامه سوم شیرازه از میرزاده عشقی می‌گوید که پیشنهاد می‌کرد انقلاب به طور مستمر باید ادامه داشته باشد. عشقی معتقد بود که انقلابی‌های عصر مشروطیت محافظه‌کار شده‌اند و دیگر به وجود آنها نیازی نیست. او آنقدر تندرو بود که برای بهبود اوضاع ایران حتی پیشنهاد داده بود مردم باید سالی یک مرتبه به خانه رجال نالایق رفته و آنها را قطعه قطعه کنند.

برنامه سوم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه سوم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۴): اروپایی شدن و بازگشت به کنج سنت‌ها

۴- لزوم تغییر

کسان دیگری هم بودند که فکر می‌کردند ایران در خطر است ولی راه‌حل‌های خونین ارائه نمی‌کردند. گروهی بودند مثل سید حسن تقی‌زاده که می‌گفتند «ایران باید ظاهراً و باطناً، جسماً و روحاً، فرنگی مآب شود و بس.» تقی‌زاده به این نتیجه رسیده بود که تا علم و فرهنگ اروپایی را یاد نگیریم، ممکن نیست مملکت رستگار شود.

محمد توکلی طرقی، استاد تاریخ در دانشگاه تورنتو، نظرات تقی‌زاده را رو‌درروی نظرات احمد کسروی گذاشته که در آن سال‌ها به دنبال این ایده بود که ایران باید به سنت‌های خود پناه ببرد و خیلی خودش را اروپایی نکند.

نکته جالب این است. که انگار این دو نگرش، یعنی متجدد شدن از یک طرف و در سنت‌ها باقی ماندن از سوی دیگر در کل قرن چهاردهم مسئله ایرانی‌ها بود.

برنامه چهارم شیرازه در ساوندکلاو

برنامه چهارم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۵): ایرانی‌ها در انتظار یک قهرمان ملی

۵- دست نیرومند

یکی از ایده‌های خیلی پرطرفدار در سال‌های نخست از قرن این بود که یک حاکم مقتدری باید سر کار بیاید تا کشور را نجات دهد. در آن سال‌ها جهان پر از تلاطم بود و ایران که کشوری ضعیف بود مشکلاتش دو چندان بود. برای همین بسیاری بیم این را داشتند که ایران از بین برود. در جست‌وجوی راه حل آنها می‌دیدند که رضاخان سردار سپه که از کودتای اسفند ۱۲۹۹ نامش بر سر زبان‌ها افتاده بود، با پشتکاری مثال‌زدنی کارهای کشور را به پیش می‌برد. به همین دلیل گروه بزرگی از اهل نظر در ایران به این فکر افتاده بودند که جز با رهبری یک دست نیرومند یا حاکم مقتدر نمی‌توان کشور را اداره کرد.

مینا یزدانی، استاد تاریخ در دانشگاه کنتاکی شرقی، در این برنامه اول مشکلات و موانع پیش روی ایران در آن سال‌ها را بر می‌شمارد و سپس درباره میل به روی کار آمدن حاکم مقتدر را شرح می‌دهد.

برنامه پنجم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه پنجم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۶): نقشه و فرهنگ ایران ‏

۶- ملی‌گرایی

در سال‌های بین دو جنگ جهانی در اروپا، ملی‌گرایی سکه‌ی رایج در جهان بود. در ایران هم ملی‌گرایی خریدارهای خودش را داشت.

در برنامه ششم از این مجموعه شیرازه، افشین مرعشی، استاد تاریخ در دانشگاه اوکلاهما، ابتدا درباره تاریخچه ملی‌گرایی در ایران می‌گوید. او از دوره ناصرالدین شاه شروع می‌کند که ایران به تدریج شبیه به کشور ملت‌های اروپایی اداره می‌شود.

بعد از فیروزه کاشانی ثابت، استاد تاریخ در دانشگاه پنسیلوانیا درباره پیشرفت نقشه‌کشی و نقشی که این علم در ایجاد حس وطن‌دوستی در میان ایرانیان داشت می‌شنویم.

در پایان مجدد به سراغ افشین مرعشی می‌رویم که درباره توجه به فردوسی به عنوان شاعر ملی ایران صحبت می‌کند. او همچنین معتقد است که سیاست‌های دوره رضا شاه مبنی بر داشتن آموزش و پرورش ملی باعث شده بود که ایده‌‌های ملی‌گرایانه از تهران به تمام نقاط ایران گسترده شود.

برنامه ششم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه ششم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۷): روابط خارجی‏

۷- روابط خارجی

بعد از جنگ اول جهانی، امپراطوری عثمانی از هم پاشید. این کشور بزرگ به کشورهای کوچکی تبدیل شد که حالا خاورمیانه را تشکیل می‌دهند. ترکیه، عراق، عربستان و غیره. از آن طرف در روسیه انقلاب بلشویکی روی داد و امپراتوری معظم تزارها فروپاشید. بسیاری از ایران‌دوستان با مشاهده این اتفاقات نگران بودند که نکند کشورشان دچار سرنوشت مشابهی شود.

هوشنگ شهابی، استاد تاریخ و روابط بین‌الملل در دانشگاه بوستون، در این برنامه می‌گوید که دولت ایران سعی می‌کرد با حضور در مجامع بین‌المللی و بستن قرارداد با کشورهای خارجی از آنها بخواهد که تمامیت ارضی ایران را به رسمیت بشناسند. در همین دوره است که دیپلمات‌های ایرانی تلاش برای لغو کاپیتولاسیون‌ها را شروع می‌کنند. اقدامی که چند سال بعد نتیجه می‌دهد.

برنامه هفتم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه هفتم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح ویدئو،

شیرازه (۸): تلاش زنان برای رسیدن به حقوق برابر

۸- زنان

تا برنامه هشتم، ما شرایطی را بررسی کردیم که کل ایران در سال‌های اوایل قرن با آن روبه‌رو بود. از این برنامه به بعد سراغ موضوع‌هایی می‌رویم که به گروه‌های مختلف جامعه یا به موضوعات خاص اختصاص دارد.

در برنامه هشتم از این سری از برنامه‌های شیرازه، درباره تلاش‌های زنان برای رسیدن به حقوق برابر صحبت می‌کنیم. گروهی از زنان ایرانی در جنبش مشروطه نقش بازی کردند اما این امر باعث نشد که حق انتخاب شدن یا حق رای داشته باشند. زنان ایرانی حتی برای گرفتن حق تحصیل هم باید می‌جنگیدند.

کامران امین، استاد تاریخ در دانشگاه میشیگان در شهرِ دیربورن آمریکاست. او در این برنامه می‌گوید که زنان ایرانی مسائل مربوط به زندگی روزانه را به نشریات آوردند تا به تدریج مردانی پیدا شوند که برای اصلاح امور به کمک آنها بیایند.

برنامه هشتم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه هشتم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۹): وقتی که سلامت ایرانی‌ها مهم می‌شود

۹- بهداشت

در شروع قرن چهاردهم، پزشکی نوین در ایران هنوز فراگیر نبود. دسترسی به بیمارستان و دارو هم محدود بود. از سوی دیگر جنگ‌ها و بیشتر شدن امکانات مسافرت سبب شده بود که بیماری‌ها بیشتر در دنیا منتشر شوند. در چنین شرایطی مسئله بهداشت در ایران مهم‌تر شده بود و به یکی از خواست‌های مردم این کشور تبدیل شده بود.

فیروزه کاشانی ثابت، استاد تاریخ در دانشگاه پنسیلوانیا، در این برنامه می‌گوید که در آن سال‌ها مسئله سلامت و بهداشت مردم تبدیل به نشانه‌ای از وطن‌پرستی شده بود.

برنامه نهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه نهم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱۰): راه‌آهن، راهی به سوی تجدد

۱۰- راه‌آهن

ایران زمانی به راه‌آهن دست پیدا کرد که پیشتر کشورهای همسایه‌اش به حمل و نقل ریلی دسترسی داشتند. ایران آنقدر دیر به راه‌آهن دست پیدا کرد که حمل و نقل با قطار برای مردم این کشور به آرزویی بزرگ در حد آرزوهای ملی تبدیل شده بود. در نهایت در دوره پادشاهی رضاشاه است که ایران صاحب راه‌آهن سراسری می‌شود.

میکیا کویاگی، استاد تاریخ دانشگاه تگزاس در شهر آستین، در این برنامه می‌گوید که اگر راه‌آهن پیشتر از آن به ایران رسیده بود، ارتباط با اروپا موجب ورود کالاهای فرنگی و نابودی تولید‌کنندگان کوچک می‌شد.

برنامه دهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه دهم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱۱): تغییرات شهرهای ایران در شروع قرن چهاردهم

۱۱- شهرها

شهرهای ایران هم در آستانه ورود به قرن چهاردهم در حال تغییر و تحول بودند. پاملا کریمی، استاد تاریخ در دانشگاه ماساچوست در این برنامه سه منبع تغییر و تحول در شهرهای ایران را بر می‌شمرد. اول، علاقه رضاشاه به معماری پیش از اسلام است. دوم، شهرک‌سازی انگلیسی‌ها در آبادان برای مهندسان شرکت نفت. سوم، حضور مبلغان مذهبی در شهر مشهد است.

برنامه یازدهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه یازدهم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱۲): موسیقی ایرانی برای همه ایرانیان

۱۲- موسیقی

از دوره ناصرالدین شاه که موسیقی اروپایی وارد ایران شد، گروهی به این فکر افتادند که با تغییر در موسیقی ایرانی، آن را بیشتر به موسیقی غربی نزدیک کنند. کلنل علی‌نقی وزیری، موسیقی‌دان برجسته ایرانی، یکی از کسانی بود که در این زمینه تلاش‌های بسیاری کرد.

در این برنامه، بهراد توکلی، موسیقی‌دان، درباره تغییرات وزیری می‌گوید. در این برنامه همچنین از انتقادهای عارف قزوینی به کلنل و انتقاد قمرالملوک وزیری به کل سیستم موسیقی ایران می‌گوییم. این خواننده مشهور ایران این سوال را مطرح کرده بود که چرا موسیقی باید برای مردان حلال باشد اما زنان نمی‌توانند آن را بیاموزند.

برنامه دوازدهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه دوازدهم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱۳): نوآوری‌های ادبیاتی در قرن چهاردهم

۱۳- ادبیات

در سال‌های نخست از قرن چهاردهم، دو اتفاق ادبی بزرگ روی می‌دهد. اول اینکه روزنامه کاوه، یکی از نخستین داستان‌های کوتاه فارسی را منتشر می‌کند و دو اینکه روزنامه قرن بیستم نخستین شعر نوی فارسی را منتشر می‌کند.

تولد این دو فرم ادبی معاصر در این دوره بی دلیل نیست. سایه اقتصادی‌نیا، منتقد شعر، می‌گوید که در این دوره جامعه ایران نیاز داشت بتواند فرم جدیدی برای بیان حرف‌های روز پیدا کند و همین‌طور زبانی که بتواند با آن این مشکلات را بیان کند.

برنامه سیزدهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه سیزدهم شیرازه در تلگرام

برای پخش این فایل لطفا جاوا اسکریپت را فعال یا از یک مرورگر دیگر استفاده کنید.توضیح صدا،

شیرازه (۱۴): وقتی که سیب‌زمینی به آبگوشت معرفی شد

۱۴- غذا

آخرین قسمت از این مجموعه به غذاهای ایرانی‌ها اختصاص دارد. در این قسمت دو نکته مورد بحث قرار می‌گیرد. یکی اینکه چطور مواد غذایی جدید به سفره ایرانی‌ها اضافه شد. مثلا سیب‌زمینی که خیلی زود آمد و به یکی از مواد اصلی آشپزی ایرانی تبدیل شد. نکته دوم این است که چطور ذائقه‌ مردم ایران در سال‌های شروع قرن عوض شده و این تغییر ذائقه از کجاها الهام می‌گرفته است.

خداداد رضاخانی، متخصص تاریخ اواخر عهد باستان در دانشگاه لایدن هلند، در این برنامه به نقش دربار و میل به اروپایی مسلک شدن را در این برنامه به عنوان دو دلیل عمده برای این موضوع مطرح می‌کند.

برنامه چهاردهم شیرازه در ساوندکلاود

برنامه چهاردهم شیرازه در تلگرام