کتاب "استان اردبیل از مشروطیت تا کنون"، بازخوانی تاریخ دارالارشاد

به گزارش ایرنا، چنان که در پیشگفتار و مقدمه کتاب استان اردبیل از مشروطیت تا کنون مورد اشاره قرار گرفته، تاریخ به معنای امروزین تلاشی است روش‌مند برای فهم ژرفگرانه و بررسی منصفانه حال و تجربه گذشتگان؛ تصویر یا تصوری از گذشته که برآیند تلاش است، با زندگی امروزین ما پیوند استوار دارد و چه بسا تعیین کننده جزء اصلی رفتارهای ماست.

بر همین اساس این کتاب با روش مشاهده، مصاحبه و استفاده از اسناد و مدارک در ۴۰ بخش تالیف و تنظیم شده است که بخش‌های ۵، ۱۳، ۱۴ و ۱۶ از بخش‌های مفصل آن به شمار می‌رود.

انقلاب مشروطیت و اردبیل، موقعیت شهر و قلعه در دوره قاجاریه، ستارخان در اردبیل، جنگ عشایر با وی و بازگشتش به تبریز در فصل پنجم، اردبیل و جنگ جهانی دوم، تثبیت مواضع شوروی در آذربایجان، تاسیس حزب توده، محاصره شهر نمین و اشغال آستارا در بخش‌های سیزدهم و چهاردهم از فرازهای این کتاب است.

همچنین از مسائل مرکز استان اردبیل در دوره معاصر، شناخت کالبدی و توسعه شهر در دوره صفویه و قاجاریه، چگونگی اسکان جمعیت، آموزش و پرورش، میراث فرهنگی و مکان‌های متبرکه در بخش هفدهم سخن رفته اما در بخش سی و هفتم به تفصیل از پنج طایفه شاهسون که در تاریخ استان به ویژه دوره انقلاب مشروطیت نقش‌آفرین بودند و در بخش سی و نهم به بیش از ۶۰ نفر از چهره‌های سرشناس منطقه پرداخته شده است.

موقعیت و پیشینه تاریخی استان

استان اردبیل که با وسعت بیش از ۱۷ هزار و ۸۰۰ کیلومترمربع حدود ۱.۰۹ درصد مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است، با شکل و طرحی کشیده در شمال‌غربی فلات ایران، در شرق و غرب فلات آذربایجان قرار دارد؛ کشیدگی رشته کوه‌ها، دره‌ها و جلگه‌ها در جنوب موجب پیوستگی توپوگرافیک آن با استان زنجان می‌گردد و امتداد رشته کوه طالش در شمال‌شرقی، مرز بین این استان و کشور جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهد.

نگارنده در بخشی از کتاب آورده است: تاریخ اردبیل را می‌توان به دوره‌های باستانی و اسلامی تقسیم کرد که در عهد ایران باستان، اردبیل جایگاه خاصی داشته؛ چنان که کی‌خسرو پادشاه کیانی دژ بهمن در دامنه کوه سبلان را تسخیر و آتشکده آذر گشسب را به جای آن برپا کرده است.

در دوره هخامنشیان، زرتشت پیامبر ایران باستان در کوه سبلان به پیامبری مبعوث گشته و کتاب یسنا، در قله این کوه بر وی نازل شده است.

اردبیل در دوره اشکانیان نیز از شهرهای مهم ایران بوده است و پهلوانانی چون بهرام و رهام اردبیلی از آن برخاستند؛ بسیاری از مولفان دوره اسلامی بنای شهر اردبیل را به فیروز پادشاه ساسانی، برخی به کی‌خسرو پادشاه کیانی و بعضی به انوشیروان پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند.

از اواسط تا اواخر ساسانیان، اردبیل بزرگتر از تبریز و مرکز آذربایجان بود و اعراب در تسخیر آذربایجان متوجه پایتخت آن اردبیل بودند؛ در این دوره اردبیل به سبب نزدیکی به اران و ارمنستان جایگاه ویژه‌ای داشت و این وضع تا اواخر قرن چهارم قمری استمرار یافت.

در این میان شکل‌گیری دولت صفوی یکی از پدیده‌های شگفت‌آور دنیای اسلام و کشور ما به شمار می‌رود؛ چرا که در کشور ما با نام مذهب شیعه حضور پیدا کرد و سپس شهر اردبیل در حکومت ۴۶۰ ساله صفویه جنبه زیارتگاهی پیدا کرد و رو به توسعه و گسترش نهاد که تا کنون نیز ادامه یافته است.

بازار اردبیل و اغلب پل‌های رودخانه بالیخلو و بارگاه شیخ صفی، از یادگارهای این دوره به ویژه دوره شاه عباس است.

در دوره افشاریه نادر قلی برای تثبیت موقعیت خود کنگره دشت مغان را مشتکل از ۲۰ هزار نفر برپا ساخت و قبول سلطنت را به اجرای شرایطی از جمله تعدیا شیعه امامیه موکول کرد؛ هدف نادر این بود که کینه سنی و شیعی را که بهانه دشمنی ایران با همسایگان سنی مذهب خود شده بود، از میان بردارد.

در دوره قاجاریه پس از شکست قشون عباس میرزا در ۲ جنگ طولانی از سپاهیان روس و عقد قرارداد گلستان و ترکمانچای، ۱۷ شهر ایرانی قفقاز از دست رفت؛ در پایان قرن ۱۲ کشور به تدریج به کشور وابسته و نیمه مستعمره دولت روس و انگلیس درآمد و سیاست شوم موازنه مثبت بر آن حاکم شد.

انقلاب مشروطیت و آذربایجان

چنان که نگارنده نیز در این کتاب آورده است، انقلاب مشروطیت بزرگترین واقع تاریخی تا انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در ایران بود و بالاترین تحول را در شئون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران به وجود آورد.

جنبش مشروطیت در شهر تهران پدید آمد ولی پیشرفت آن را شهر تبریز به گردن گرفت؛ اعطای مشروطه، تهیه قانون اساسی و توشیح آن و تحریر و امضای نظام‌نامه انتخابات و شروع به کار نمایندگان مجلس در تهران اتفاق افتاد و از آن به بعد شهر تبریز پا به میان نهاد و سنگینی بیشتر بار مشروطیت را به گردن گرفت.

اهالی اردبیل تحت رهبری میرزا علی اکبر مجتهد و نعمتی شهر، اعطای مشروطیت و وقایه ۱۲۸۵ ش را با شور و شوق استقبال نمودند؛ آنان عزل ساعد الملک، حاکم مرتجع اردبیل را خواستار شده و با اجازه انجمن تبریز، انجمن اردبیل را تاسیس کردند.

محمدعلی شاه فرزند و جانشین مظفرالدین شاه نیز از مشروطیت حمایت کرد و در شعبان ۱۳۲۵ ه.ق متمم قانون اساسی را امضا و تنفیذ نمود و بدین ترتیب حکومت مشروطه به طور رسمی جایگزین سلطنت مطلقه سابق گردید.

هشت ماه بعد از توشیح متمم قانون اساسی محمدعلی شاه مجلس شورای ملی را از باغشاه به توپ بست و تعطیل کرد؛ سپس به دستگیری سران مشروطه‌خواه پرداخت، انجمن‌ها را غیرقانونی اعلام کرد و کمیته‌های ایالتی را که کانون انقلاب مشروطه بودند، برانداخت.

بدین ترتیب می‌توان فعالیت مشروطه‌خواهان ایران را به ۲ دوره متمایز از هم تقسیم کرد؛ اول گرفتن مشروطیت از مظفرالدین شاه و دوم، قیام مردم برای بازپس‌گیری آن پس از به توپ بستن مجلس.

فاصله بین توپ بستن مجلس و برقراری مجدد مشروطیت که بر روی هم ۳۸۸ روز طول کشید، در تاریخ ایران به استبداد صغیر معروف شد.

تشکیل انجمن‌های سری و زیرزمینی برای قیام مسلحانه

در بخشی دیگر از این کتاب می‌خوانیم: از آغاز سال ۱۲۸۵ شمسی که نهضت مشروطه‌خواهی اوج می‌گیرد، جمعی از روشنفکران اردبیل برای حمایت از آن، اقدام به تاسیس انجمن زیرزمینی کرده و برای خرید اسلحه مبالغی پول جمع‌آوری می‌کنند.

پس از صدور فرمان مشروطیت در ۱۴ مرداد همان سال، این انجمن سری فعالیت‌های خود را در قالب انجمن ولایتی علنی می‌کند و در ضمن اقدام به تاسیس ۲ حزب سیاسی اتحاد و اتفاق کرده و حتی حزب اتفاق روزنامه‌ای هم با همین عنوان منتشر می‌کند.

پس از به توپ بسته شدن مجلس در آغاز تابستان ۱۲۸۷ شمسی و استقرار استبداد سغیر، بار دیگر انجمن‌های زیرزمینی تشکیل و فعال شدند.

در تجزیه و تحلیل علل جنبش‌های فوق الذکر می‌توان به موقعیت جغرافیایی و بازرگانی اردبیل در آن دوره یعنی نزدیکی این شهر به اروپا از طریق قفقاز و ارمنستان اشاره کرد که این نزدیکی عامل مهمی در آشنایی مردم اردبیل با نحوه حکومت دولت‌ها و حقوق ملت‌های آزاد و بدین ترتیب تنویر افکار آنها بوده است.

کتاب "استان اردبیل از مشروطیت تا کنون" در ۸۸۴ صفحه از سوی انتشارات محقق اردبیلی روانه بازار شده است.