رادیو در مسیر ایران/ مروری بر تاریخچه ورود رادیو به ایران

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- فاطمه قربانی رضوان؛ اولین خط تلگراف بین قصر گلستان و دارالفون در سال ۱۲۷۴ توسط میرزا ملکم خان ناظم الدوله با فاصله‌ی حدود ۲ کیلومتر احداث شد. برقراری این خط تلگراف سبب واکنش‌های متفاوتی از سوی مردم شد. گروهی از آن استقبال و گروهی استفاده از آن را منع کردند. انگلیس، آلمان و روس هر کدام به دنبال گرفتن امتیاز تلگراف در ایران بودند.

خط تلگراف بوشهر خانقین خطی بود که عملا به انگلیسی‌ها این فرصت را می‌داد تا با مستمره خود هندوستان ارتباط برقرار کنند. بعد‌ها هم آلمان و روس‌ها توانستند امتیاز تلگراف در ایران را بگیرند و کمتر از ده سال ایران به خطوط اصلی تلگراف آسیا و اروپا متصل شد. در واقع در دوران قاجار تلگراف خانه‌ها نه صرفا کاربرد ارتباطی که بیشتر کاربرد سیاسی اجتماعی داشتند.

پایه ریزی نخستین ایستگاه رادیویی ایران به سال ۱۳۰۳ باز می‌گردد. در اقدامی توسط ارتش، یک دستگاه کامل موج بلند ۴ واتی برای شهر‌های تبریز، مشهد، کرمان، شیراز و کرمانشاه از یک شرکت روسی خریداری شد. فرستنده تهران نیز در اراضی قصر قاجار با یک دکل ۱۲۰ متری نصب شد. این ایستگاه کاملا کاربرد نظامی داشت.

سال ۱۳۰۴ اولین دستگاه‌های گیرنده به طور محدود وارد ایران شد. دولت به علت آنکه نگران دریافت امواج و برنامه‌های رادیو شوروی و تبلیغات سیاسی کمونیستی بود از سال ۱۳۰۷ برای وارد کردن دستگاه‌های گیرنده مقررات سختی را وضع کرد. از آن رو که برای گیرنده رادیو معادلی رایج نشده بود، آن را دستگاه بی سیم اخذ صوت (رادیو کنسرت) نامیدند. علت انتخاب این نام آن بود که این دستگاه تنها برای شنیدن صوت و نغمه کاربرد داشت و هنگام ورود دستگاه‌ها به ایران رئیس گمرک خانه به دقت بررسی می‌کرد که رادیو کنسرت با دستگاه تلگراف و تلفن بی سیم یکی نباشد.

با گذشت سال‌ها نگرانی‌های اولیه برای استفاده شهروندان از رادیو کمتر شد. از این رو مسئولان اقدام به راه اندازی رادیو داخلی کردند. سال ۱۳۱۳ هیئت وزیران تصویب می‌کند که ورود دستگاه‌های گیرنده برای گرفتن صوت و نغمه‌های رادیو مجاز است و برای نصب آنتن و استفاده از رادیو نیاز به مجوز وزارت پست و تلگراف و تلفن است. سال ۱۳۱۷ اقدام برای تاسیس رادیوی ملی شتاب بیشتری می‌گیرد. علت این امر آن بود که بخش فارسی رادیو شوروی شروع به کار کرده بود و امواج آن به همراه امواج رادیو برلین و بی بی سی که سرویس فارسی داشتند توسط مخاطبان ایرانی قابل دریافت بود.

حکومت به خوبی متوجه شده بود رادیو بهترین ابزار برای انتقال پیام و افکار به مردم جامعه است. افرادی که در اقصی نقاط کشور زندگی می‌کردند و تنها با یک رسانه می‌شد میان آن‌ها پیوند ایجاد کرد و در معرض پیام قرار داد. رسانه‌ای که استفاده از آن برای اقشار کم سواد و بی سواد بدون مشکل بود.

از مقدمات تاسیس رادیو آن بود که طبقات مرفه اشتیاق خود را برای خرید دستگاه‌های گیرنده نشان دادند و فروشندگان با دریافت بیعانه دستگاه رادیو را وارد می‌کردند. از آنجا که دولت می‌خواست استفاده از این وسیله حتی توسط اقشار کم درآمد نیز صورت گیرد، اقدام به وارد کردن گیرنده‌های ارزان رادیو برای عامه مردم کرد. در آن دوران اطلاعیه‌های فراوانی در روزنامه منتشر می‌شدند و خبر از افتتاح قریب الوقوع رادیو ایران در اریبهشت ۱۳۱۹ می‌دادند.

از دیگر اقدامات دولت برنامه ریزی برای تولید محتوا بعد از افتتاح رادیو بود. چند ماه قبل از اریبهشت ۱۳۱۹ این برنامه ریزی‌ها آغاز شد. پیش بینی شد که رادیو به بیان اخبار داخلی، اخبار خارجی به زبان‌های عربی، فرانسه، روسی، انگلیسی و آلمانی برنامه‌های کوتاهی درباره تاریخ ایران، آموزش، بهداشت و کشاورزی بپردازد. این پیش بینی به تصویب هیئت وزیران و شخص رضاشاه رسید. براساس آنچه از پیش تعیین شده بود رادیو در مرکز فرستنده بی سیم قصر قاجار در ساعت ۱۹ روز چهارشنبه ۴ اریبهشت ۱۳۱۹ به وسیله محمدرضا پهلوی افتتاح شد.

آنچه در چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ برای اولین بار پخش شد در منابع تاریخی به صورت مشخص ذکر نشده است، اما در ارتباط با اولین گوینده عده‌ای معتقدند خانم «طوسی حائری» نوه آیت الله حائری مازندرانی به عنوان اولین گوینده رادیو در ایران بودند و برخی نام «قدسی رهبری» را مطرح می‌کنند که گفته شده در روز افتتاح رادیو، گویندگی مراسم افتتاحیه را برعهده داشته است.

نام افرادی که در راه اندازی اولین رادیو حضور داشته اند جالب توجه است. سعید نفیسی، ملک الشعرای بهار، محمد حجازی (ملقب به مطیع الدوله)، عبدالرحمن فرامرزی، حسینقلی مستعان، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم اعتصام زاده و مشفق همدانی نام‌هایی هستند که در روز‌های ابتدایی رادیو برای این رسانه خاص محتوای ملی تولید می‌کردند.

پیش بینی شده بود که برنامه‌های رادیو به صورت ۲۴ ساعته تولید و پخش گردد، اما بعد از افتتاح در عمل تنها رادیو توانست صبح‌ها از ساعت ۳۰/۱۱ تا ۱۴ و بعد از ظهر‌ها از ساعت ۱۷ تا ۲۳ برنامه داشته باشد. در ابتدا برخی از مشکلات فنی سبب شد که شنیدن صدا برای برخی مناطق ایران ناممکن و یا دشوار باشد. کمبود نویسندگان و مترجمان برای خبر‌های خارجی نیز در نظم برنامه‌ها اختلال ایجاد کرد. گویندگان نیز برای کار هنوز تخصص و تمرین کافی نداشتند و در خوانش متونی که حاوی اطلاعات تخصصی بود دچار مشکل بودند.

برای رفع موانع و مشکلات پیش روی اقداماتی همچون استخدام مترجم، استخدام مربیان گویندگی، اساتید خبره دانشگاه که به زبان فارسی تسلط داشتند و می‌توانستند برای ویرایش اخبار ترجمه شده یاری گر مترجمان باشند انجام شد. تمام این اقدامات بعد‌ها به ثمر نشسته و باعث شد تا به مرور رادیو جایگاه خاص خود را به شکلی مطلوب در ایران پیدا کند.