انتشار «سکونت در محله»/از محله دولت در تهران قدیم چه می‌دانیم؟

به گزارش خبرنگار مهر، موسسه، تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن» فرهنگستان هنر کتاب «سکونت در محله: روایتی از شکل‌گیری محله دولت تهران در دوره ناصری» نوشته سمیرا فتحی را با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۱۷۶ صفحه و بهای ۴۸,۵۰۰ تومان منتشر کرد.

این کتاب پژوهشی است در موضوع تاریخ معماری و شهرسازی تهران در زمان ناصرالدین شاه قاجار. در اواخر سده سیزدهم هجری، گسترش شهر تهران و شکل‌گیری محله‌های مسکونی جدید در دارالخلافه ناصری فرصتی تازه به بانیان معماری و عاملان شهرسازی داد تا نیازها و خواست‌های نوظهور جامعه در حال دگرگونی ایران را در کالبد و نوع زندگی تازه در محله‌های جدید شهر محقق کنند. محله دولت یکی از بخش‌های مهم شهر جدید بود که عناصر ضروری برای زندگی مدرن را در خود جای داد و با نوع معماری و بافت شهری متفاوتش پاسخی به نیازهای جامعه بود.

بر مبنای نقشه دارالخلافه ناصری و گسترش تهران که توسط عبدالغفار نجم الملک و به دستور ناصرالدین شاه به سال ۱۳۰۹ قمری کار شد، محله دولت در شمال شهر قدیم تهران و بیرون از حصار طهماسبی و دروازه‌های شمیران و دولت شکل گرفت و به تدریج میان دروازه‌های قدیم و جدید شهر گسترده شد. محدوده محل دولت با توجه به نقشه نجم الملک قسمتی از شمال شهر دارالخلافه ناصری است که با دو خیابان طولانی شرقی غربی از محلات جنوبی شهر مجزا می‌شود. دو خیابانی که حدود محله دولت را مشخص می‌کردند، نخست خیابانی بود که از میدان توپخانه به دروازه باغ شاه می‌رسید. این خیابان در امتداد خود از غرب به شرق به خیابان‌های باغ شاه، مریض خانه و امیریه تقسیم می‌شد. دیگری خیابانی بود که از میدان توپخانه به سمت شرف، سه راه امین حضور و خیابان باغ سردار متل می‌شد که شامل خیابان چراغ گاز، و خیابان باغ سردار بود.

اما نکته جالب اینجاست که پس از گسترش تهران در دوره ناصری نام گذاری خیابان‌ها و محلات شیوه جدیدی به خود گرفت که متفاوت از دوره‌های پیشین بود. در این دوره اسامی قومی، مذهبی و حرفه‌ها به خیابان‌ها داده نشد، بلکه بر خلاف رایج زیرمحلات به نام افراد و شخصیت‌های در قید حیات نامگذاری شد که نشانه تحکیم موقعیت اجتماعی بزرگان و درباریان بود. با تکیه بر این شیوه نامگذاری محله دولت به ۶ زیر محله تقسیم می‌شد که در نقشه نجم الملک هم دیده می‌شود: ۱. محله باغ امین حضور، واقع در مشرق سه راه امین حضور و خیابان ایران کنونی، ۲. محله بیرون دروازه شمیران، واقع در غرب خیابان مصطفی خمینی (سیروس) و شمال خیابان امیرکبیر تا سه راه امین حضور، ۳. محله باغ وحش، واقع در مشرق لاله زار، ۴. محله باغ شاه، واقع در مشرق خیابان سعدی و مشرق دروازه دولت، ۵. محله باغ ظهیرالدوله، واقع در مشرق خیابان فردوسی کنونی و شمال خیابان منوچهری فعلی و ۶. محله مریض خانه، واقع در شمال بیمارستان سینای کنونی.

اما کتاب «سکونت در محله» سه فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «شناخت محله دولت»، «چگونگی شکل‌گیری محله دولت» و «کیفیت سکونت در محله دولت». فصل نخست کتاب به چهار بحث تقسیم شده است. در بحث اول شناختی از محله دولت، اعم از موقعیت مکانی، محدوده، تقسیمات محله و وجه تسمیه محله دولت، به مخاطبان ارائه می‌شود. بحث دوم به ساکنان محله دولت اختصاص دارد. بحث سوم درباره اجزا و ارکان محله دولت (میدان و خیابان، عمارت و خانه و باغ، نهادهای دولتی، امکان عمومی در محله دولت) است و در نهایت بحث چهارم درباره مقیاس و نسبت میان اجزای این محله است.

نویسنده در فصل دوم کتاب در طرح موضوع چگونگی شکل گیری محله دولت، به نیازها و خواست‌هایی پرداخته که طرح گسترش تهران در دوره ناصری را موجب شد. در نهایت فصل سوم کتاب نیز شامل چهار مبحث است: «نظاره و منظر»، «زندگی در باغ»، «شیوه‌های سکونت در محله دولت» و «معماری در محله دولت».

در بحث نخست از فصل سوم نویسنده چگونگی تعامل میان بنا و عرصه فضای شهری در محله دولت را مشخص کرده است. در بحث دوم با عنوان «زندگی در باغ» بر کیفیت سکونت در باغ‌های این منطقه و نسبت آنها با نوع زندگی ساکنان در محله دولت تمرکز شده است. در بحث سوم نویسنده درباره شیوه‌های سکونت و عوال موثر بر سکونت ساکنان در محله را توضیح داده و علل ایجاد انواع سکونت را نیز شرح داده است. در بحث چهارم نیز تصویر کلی از اوضاع معماری و شیوه‌های رایج بنایی در محله دولت و تهران دوره ناصری ترسیم شده است.

تاریخ معماری شهری تبلور تحولات حوزه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فکری را در فضا جست‌وجو می‌کند و کتاب «سکونت در محله» با چنین رویکردی صورت گرفته است. نگارنده سعی کرده برای اولین بار، با استناد به منابع دست اول این دوره، جوانبی از ویژگی‌های فضای شکل‌گرفته در محله دولتِ دوره ناصری را با توجه به ذهنیت و وضعیت آن دوره نشان دهد و در این راه توانسته به خوبی جغرافیای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی محله دولت در تهران قدیم را برای مخاطبان مورد واکاوی قرار دهد.