متصدیان امر؛ هنر درمانی را در مواجهه با عوارض کرونا جدی بگیرند

ورود به هزاره جدید و تجربه قرن بیست‌ویکم، در کنار تمامی فراز و فرودهایش در حوزه تغییر نحوه زیست انسان‌ و مواجهه او با دنیا و جهان توسعه‌یافته و تکنولوژیک، بنا داشت تا ارمغانی از زیستی آرام‌تر و ساده‌تر نسبت‌به اعصار پیش را با خود به‌همراه داشته باشد. هرچند شیوع ویروس کرونا از در آخرین روزهای سال ۲۰۱۹ یک‌بار دیگر این تلنگر را بر بشر وارد ساخت که تمامی ابزار توسعه تکنولوژی برای او که قرار بود آرامش، امنیت، سلامت روح و روان و جسمش را فراهم آورد هنوز با قدرتِ جهان طبیعت یارای مقابله و رویارویی ندارد.

در آن روی دیگر سکه، هنر از نخستین روزهای زیست بشر در این جهان اثیری برای تلطیف روح و آرامش بخشیدن به جهان پرهیاهوی‌اش همواره همگام زندگی انسان بوده‌ است. با توسعه و پیشرفت زندگی بشر، هنر و محصولاتش نیز این مسیر توسعه را پیمودند و از امری صرفاً در راستای تفنن، سرگرمی و آرامش بخشیدن به بشر به عنصر و عاملی برای ترغیب و تشویق او به اندیشیدن نسبت‌به هنجارها و ناهنجارهای جهانِ زندگی او بدل شدند.

ورود به هزاره جدید سهم و قدری دیگر برای هنر با خود به ارمغان داشت و آن بهره بردن از همان عنصرِ روح لطیف و آرامش‌بخشِ هنر و تولیدات هنری این‌بار به‌عنوان ابزاری کمک درمانی به‌ویژه در حوزه التیام آسیب‌های روحی و روانی انسان‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفت. 

با تجربه نخستین سال‌های قرن بیست‌ویکم، آرام‌آرام شاهد تولد واژه‌ای به نام «هنردرمانی» بودیم. «دراماتراپی» (نمایش درمانی) یکی از مهم‌ترین ابزارهای هنری بود که در سایه تولد هنردرمانی، قدعلم کرد و توانست به مهم‌ترین یاری‌گر هنر درمانگران در راستای برطرف ساختن آسیب‌های روحی و روانی افرادی که به واسطه بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله و نظایر از این‌دست متحمل رنج، سختی و محنت چه در حوزه زندگی اجتماعی و چه در حوزه زندگی روحی و روانی شدند و چه انسان‌ها و افرادی که بحران‌های مختلف و متعددی مانند جنگ و این اواخر بحران فراگیر پاندمی کرونا را تجربه کرده‌اند و به واسطه آن یا شاهد از دست دادن عزیزان و اعضای خانواده خود و یا در نگاهی کلان‌تر افراد جامعه‌شان بوده‌اند و یا به سبب قرار گرفتن در متن و بطن چنین بحران‌هایی زندگی، شغل و معیشت آن‌ها دست‌خوش تغییر و تحول شده و تمامی آن‌ها فشارها و بار مضاعفی در سایه زندگی در جهان معاصر را بر روح و روان او هموار ساخته‌اند در سایه و با مدد مفهومی به‌عنوان هنردرمانی و دراماتراپی، سهم، قدر و شیوه‌ای متفاوت برای رسیدن به آرامش آن‌ها فراهم کرده است.

قریب به یک دهه پیش «مجید امرایی» که خود تحصیل‌کرده حوزه تئاتر و همچنین علم روان‌پزشکی است برای نخستین‌بار انجمن دراماتراپی (نمایش درمانی) ایران را بنیان‌گذاری کرد و همسو با این اقدام در همراهی و تعامل با همکاران جهانی خود، یکی از بنیانگذاران اتحادیه جهانی دراماتراپی نیز نام گرفت. اتحادیه‌ای که طی قریب به یک دهه اخیر در همراهی با بسیاری از سختی‌ها و آسیب‌هایی که در سراسر جهان، زیست و زندگی فردی و روحی و روانی مردمان را دست‌خوش تحولات کرده، توانسته به یکی از مهم‌ترین بازوهای بازتوانی و توان‌بخشی در کنار دیگر حوزه‌های درمان بدل شود.

این روزها با اوج‌گیری شیوع ویروس کرونا در بستر موج چهارم این رخداد که سخت‌ترین، سهمگین‌ترین و تلخ‌ترین موج شیوع آن در جهان و همسو با جهان در کشورمان را شاهد هستیم، بار دیگر لزوم استفاده از مفهوم هنردرمانی و مهم‌ترین مؤلفه آن یعنی دراماتراپی برای التیام بخشیدن و بهره بردن از آن به عنوان ابزاری کمک درمانگر در راستای کمک و درمان به افرادی که در سایه شیوع این ویروس متحمل رنج، سختی و فشارهای روحی و روانی بیشتری شده‌اند را بیش‌از پیش یادآور می‌شود. در همین راستا با مجید امرایی درباره‌ فعالیت انجمن دراماتراپی ایران به‌ویژه طی بیش‌از یک‌سال اخیر که با شیوع ویروس کرونا فعالیت او و همکارانش نه تنها بسیار بیشتر که دامنه آن نیز توسعه یافته و تجربیات نوینی را پشت سر گذاشته است به گفت‌وگو نشستیم تا بیش‌از پیش با فعالیت‌های این انجمن در بُعد ملی و جهانی آن آشنا شویم. 

دراماتراپی مجازی، مسیری که کرونا ما را در آن قرار داد

ایرنا: هنر درمانی و امکانات کمک درمانگرانه آن چگونه به یاری انسان‌ها در ایام کرونایی آمده و در میدان عمل چه ردپایی از خود به جای گذاشته است؟

امرایی: یکی از رویکردهایی که در مواقع عادی و موقعیت‌های اورژانس و غیرمنتظره مانند سیل، زلزله و یا مواقع بحرانی مانند ویروس کووید۱۹ می‌تواند یاری گر تمامی انسان‌ها به ویژه افرادی که به واسطه موارد عنوان شده گرفتار تنش‌ها و ناملایات روحی شده‌اند باشد، بهره‌گیری از هنر در آرامش بخشی به افراد آسیب دیده یا همان مقوله هنر درمانی است.

هنر درمانی یکی از ابزارهایی است که می‌تواند در حوزه‌های مختلف و رشته‌های مختلف بسیار یاری‌گر ما باشد. حوزه تخصصی من در عرصه هنر درمانی حوزه دراماتراپی یا نمایش‌درمانی است. رشته‌ای که به واسطه آن از یک سو خانواده‌ها می‌توانند با تکنیک‌ها، رویکردها و شیوه‌های مواجهه هنری با فرزندان‌شان در درمان آسیب‌ها و زخم‌های روحی آنها تلاش کنند و هم در مراکزی که به‌عنوان مراکز توان‌بخشی، مراکز بازتوانی یا مراکز آموزشی و پرورشی است می‌توان از تکنیک‌های آن برای درمان مددجویان بهره برد.

امروزه و طی بیش از یک سال اخیر که شاهد شیوع هولناک و تلخ کرونا هستیم حرکت از فضای درمان فیزیکی به سمت بهره بردن از فضای مجازی تغییر جهت پیدا کرده و مدتی است که هنر درمان‌گران، فضای دیجیتال را در این مدت مدنظر اقدامات درمانی خود در دو بُعد آموزشی و اجرایی قرار داده‌اند. ما نیز بر همین اساس تلاش کردیم تا با دراماتراپی دیجیتالی در سایه رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، هوشمند و هدفمند شرایطی را مهیا کنیم تا در کاهش آسیب‌های روحی تمامی آسیب‌دیدگان به سبب شیوع این ویروس منحوس سهم خود را انجام داده و دین‌مان را نسبت به جامعه هدف خود ادا کنیم.

این یکی از اهدافی است که اتحادیه‌ای جهانی دراماتراپی از یک هفته تا ۱۰ روز بعد از شیوع جهانی این ویروس و مشخص شدن آنکه چنین بلای جهانی کشورها را درگیر خود کرده در اولویت فعالیت‌های خود قرار داد و از همان روزهای نخست به ‌دنبال راهکارهای جدیدی می‌گشت تا بتواند روش‌ها و شیوه‌های درمانی خود را برای جامعه هدف‌شان، در درجه اول برای مراکز درمانی و در درجه دوم، عموم افراد جامعه مورد استفاده قرار دهد. خوشبختانه از همان ابتدای فعالیت، ایران نیز به‌عنوان یکی از اعضاء اصلی و بنیان‌گذار اتحادیه جهانی دراماتراپی و یکی از اعضاء فعال در این رشته در جهان در دو ساحت جهانی و داخلی فعالیت‌هایش را آغاز کرد.

ابتدا تلاش کردیم بخشی از روش‌ها و شیوه‌هایی که می‌شود به‌عنوان روش‌های مواجهه مخاطبان با مواردی که به آن‌ها اشاره شد به کار گرفت را در فضای مجازی مورد استفاده قرار دهیم. به موازات این امر، بخشی دیگر از آموزه‌ها، تمرینات و اقدامات را از طریق لوح‌های فشرده‌ای که آماده می‌شد، برای مخاطبان ارسال می‌کردیم. روش‌های غیرحضوری ما بر سه محور صوتی، تصویری و ترکیبی استوار بود و فایل‌های مربوط را می‌دانستیم می‌تواند بر جامعه هدف در راستای کاهش آسیب‌ها می‌توتند تأثیرگذار باشد ارسال کردیم.

ارائه خدمات دراماتراپی با دو شیوه متفاوت به افراد نیازمند درمان

ایرنا:با توجه به محدودیت زمانی از زمان پیدایش تا شیوع ویروس منحوس کرونا در شکل جهانی، خروجی فعالیت شما و همکاران در دو بُعد داخلی و بین‌المللی تا به امروز چه بوده است؟ آیا این مفهوم، یعنی جایگاه هنر درمانی برای التیام آسیب‌های روحی و روانی در مواجهه با بحران‌هایی چون کرونا، میان مردم جامعه ما جا افتاده‌است یا خیر؟

امرایی: بخشی از هر عِلمی، آزمون و خطایی است که متخصصان آن حوزه، فرآیندها و اتفاقات جدید را می‌توانند از طریق همان روش‌ها به آن دست یابند. حاصل آن آزمون و خطاها، اتفاقات جدیدی است که می‌شود به‌عنوان تجارب مؤثر از آن‌ها بهره برد. آن‌هایی که تجربه‌های ناکام است را کنار گذاشت و بر توفیقات پای فشرد و به نتیجه مطلوب رسید.

ما نیز از بدو فعالیت در دو حوزه آرام‌آرام شروع به فعالیت کردیم. در ابتدا بعد از پشت سر گذاشتن یک زمان اورژانسی که تمام دنیا در مواجهه با عظمت این ویروس و میزان خسارت و آسیب‌های حاد آن دچار یک شوک عمومی جهانی شده بود اقدامات خود را آغاز کردیم. شاهد بودیم که حتی کشورهای بسیار توسعه یافته در مواجهه با این بحران عظیم، جهانی و فراگیر پاسخ آنی برای این بحران نداشتند. ما در دو حوزه شروع به فعالیت کردیم.

نخست؛ آموزش به افرادی بود که در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکترا در حوزه‌های آموزشی و مهارتی با مرکز ما در ارتباط بودند. در حوزه آموزشی و مهارتی سعی کردیم بخش عمده آن را به شکل دیجیتالی و غیرحضوری پیش ببریم. بین ۷۰ تا ۷۵ ساعت کارهای مهارتی برای علاقه‌مندان در مقطع کارشناسی‌ارشد و دکترا برنامه‌ریزی کردیم که بتوانند در حوزه دراماتراپی یاریگر فعالیت‌های ما باشند. کار دوم آن بود که امور مربوط به فعالیت‌های آموزشی را نیز ادامه دادیم. بخشی از آن به شکل غیرحضوری و بخشی از آن با حفظ شیوه‌نامه‌ها به شکل حضوری برگزار شد. به‌عنوان مثال اگر پیش‌از شیوع این ویروس، هرکدام از کلاس‌های ما میزبان ۲۰ الی ۲۵ نفر بود با ۵ نفر، کارها و کلاس‌های حضوری را شروع کردیم و پیش بردیم. چون هم فضای محدودی در اختیار داشتیم و هم آنکه این عارضه با کسی شوخی ندارد. به‌همین‌جهت با ۵ یا ۶ نفر کارگاه‌های آموزشی حضوری را پیش بردیم.

در حوزه توان‌بخشی نیز دو شیوه را برای مراجعان در نظر گرفتیم. آن بخش‌هایی که می‌شد به شکل غیرحضوری آموزش را به والدین و افرادی که دچار این مسئله و بحران‌های روحی و روانی به سبب آسیب‌های همراه کرونا شده بودند را شروع کردیم. والدین را آموزش دادیم تا بتوانند به‌عنوان یاوران نمایشی و دراماتیک بتوانند در موقعیت‌ها و روش‌های گوناگون با فرزندانشان مواجه شوند. برای آن بخش از مراجعینی که خودشان برای سپری کردن فرایند درمانی حضور پیدا می‌کردند در بخش‌های عملی تعداد نفرات را محدود کرده‌ایم و در بخش‌هایی تئوری که می‌شد به شکل غیرحضوری ارائه خدمات بدهیم از این شیوه بهره بردیم.

به باور من و به باور همه همکارانم در استان‌های خوزستان، کرمان، گیلان، مازندران و اصفهان که نمایندگی‌های انجمن دراماتراپی ایران در آنها شعبه دارند، هم مخاطبان از اقدامات ما راضی بودندو هم خودمان از این روند رضایت داشتیم.

مسئولان به مقوله هنر از منظر و نگاه درمانی توجه بیشتری داشته باشند

ایرنا: در کنار فعالیت شما به‌عنوان یک بخش خصوصی، دو نهاد وزارتی چون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با زیرمجموعه اداره‌کل هنرهای نمایشی حضور داشتند. آیا طی این مدت بیش از یک سال که شاهد شیوع ویروس با امواج مستمر آن در کشورمان بودیم، آن دو نهاد مطالبه‌ای از شما به‌عنوان بازوی یاریگر برای درمان آسیب‌های روحی و روانی افرادی که به‌سبب شیوع ویروس کرونا متضرر شده‌اند صورت گرفت؟ یا شما به عنوان بخش خصوصی برای کمک و درمان در این بحران به این دو حوزه وزارتی پیشنهاد دادید یا خیر؟

امرایی: بله! از همان ابتدای این اتفاق هم با مرکز هنرهای نمایشی و هم با مجموعه‌های توان‌بخشی و مراکز بازتوانی که باما در ارتباط بودند ارتباطمان را فشرده‌تر و تنگاتنگ کردیم. هم با آمدورفت کارشناسان، روان‌شناسان و روان‌پزشکان و هم با ارجاع مراجعان درمانی ما به ‌صورت غیرحضوری و تلفنی به روان‌پزشکانی که در مجموعه‌های دیگری بودند. به‌هرحال شاهد به وقوع پیوستن بحرانی بودیم که آدم‌های عادی را دچار تنش می‌کند، وای به حال فردی که پیش‌از شروع این بحران نیز اختلال روحی و روانی را به‌عنوان یک بیماری زمینه‌ای با خود به‌همراه داشته باشد.

مرکز هنرهای نمایشی نیز به نسبت همکاری خوبی با ما داشت. هم در حوزه حمایتی و هم در فرآیندهای تولید محتوا که کتاب‌هایی که مرتبط با فرآیند ما بود، تعدادی از آن کتاب‌ها را در اختیارمان قرار دارد و توانستیم آن کتاب‌ها را میان افراد واجد شرایط مانند مخاطبان و اعضای هیات علمی‌مان در شش استان مربوطه و مورد هدف توزیع کنیم.

در حوزه معرفی نیز همکارانمان در وزارت بهداشت، کمک‌های مختلفی به ما داشتند. هم یک برنامه تلویزیونی را ترتیب دادند که من در آن برنامه حضور داشتم و فرایند نمایش‌درمانی را معرفی کردم. یا در برنامه‌های رادیویی به‌جهت سابقه حوزه رسانه‌ای که داشتم، خیلی از همکاران و دوستان رسانه‌ای با ما همراه بودند. همه آنها فعالیت‌ها و اتفاقاتی بود که در حد مقدورات ما توانستیم انجام دهیم. تاکید می‌کنم نه ما راضی هستیم و نه مخاطب ما صددرصد راضی است! اما با موقعیت اورژانسی که در این یک‌سال با آن مواجه بودیم، توانستیم به آن سقف رضایت نزدیک شویم.

امروز دیگر باید بپذیریم فرایند دراماتراپی دیجیتالی، به‌عنوان یک فرآیند جدید؛ دیگر در دل فرایند هنردرمانی حضور دارد.

 حدود ۱۱ سال پیش من به روابط‌عمومی اداره‌کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشنهاد دادم که اجراهای پایتخت را به شکل غیرحضوری و از طریق فضای مجازی برای انجمن‌های نمایش استان‌ها پخش کنند. حتی روی اجراهای سالن اصلی تئاترشهر پیشنهادم را متمرکز کردم. ای‌کاش آن اتفاق می‌افتاد. امروز که شاهد بهره گرفتن هنرمندان تئاتر از فضای مجازی برای ارائه آثارشان هستیم اگر در آن روز این تجربه را پشت سر می‌گذاشتیم حالا تجربه ۱۱ ‌ساله تئاتر در فضای مجازی را داشتیم.

امیدواریم که امروز دوستان و همکارانمان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و هم در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به مقوله هنر از منظر و نگاه درمانی توجه بیشتری داشته باشند.

پیشینه ایران در حوزه دراماتراپی بسیار کهن و قابل اثبات است

ایرنا: در بسیاری از موارد در فعالیت‌هایی که غربی‌ها انجام می‌دهند مقلد هستیم. شخص شما یکی از ۱۰ عضو بنیانگذار اتحادیه جهانی دراماتراپی هستید. با همه این تفاسیر و توضیحاتی که تا اینجای گفت‌وگوی شرحش رفت ایران در عرصه هنر درمانی و با تمرکز بیشتر در حوزه دراماتراپی آیا به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در جهان شناخته می‌شود یا خیر؟

امرایی: در طرح پرسش شما دو نگاه در این میان به مقوله هنردرمانی و دراماتراپی وجود دارد. اگر از حوزه بهره‌گیری از تکنولوژی بخواهیم نگاه کنیم که ما در این حوزه چندان پیشرفته نیستیم. این را از آن جهت می‌گویم که دانش دراماتراپی و مفاهیم تکنولوژیک را کنار هم قرار ندادیم.

در یک مرکز دراماتراپی در یک کشور اروپایی مثل فرانسه، انگلستان، آلمان، ایتالیا و کشورهای اتحادیه اروپا که از فرایند دراماتراپی به شکل نوین و مدرن بهره می‌برند، از لحظه‌ای که فرد به مرکز هنردرمانی مراجعه می‌کنند از نوار قلب و مغز گرفته تا بقیه فرایندها انجام می‌شود. در این میان هنردرمانی به‌عنوان یکی از حلقه‌های تیم درمان در کنار فرد حضور دارد. چون هرگز هنردرمانی چنین ادعایی نداشته که ما جایگزین دارودرمانی شده‌ایم و فرد بیمار دیگر لازم نیست دارو بخورد. بخش عمده‌ای از مراجعین درمانی خصوصا در حوزه اختلالات روانی نیازمند مصرف دارو هستند با این تعریف هنر درمانی و دراماتراپی یک درمان کمکی در کنار دیگر درمان‌ها است.

پس‌از منظر تکنولوژیک خیلی پیشرفته نیستیم. اما از نظر تکنیک اجرایی، شیوه‌های اجرایی و پیشینه تاریخی، به‌طورقطع ایران پیشینه کهنی در این حوزه دارد. پیشینه کهن ما از بوعلی‌سینا شروع می‌شود. از محمد زکریای رازی شروع می‌شود. از داستان‌ها و حکایات شاهنامه شروع می‌شود. از داستان‌ها و حکایاتی که در اشعار مولانا و کلیات شمس وجود دارد و بسیاری داستان‌های دیگر که امروز می‌توانیم یکایک آنها را در قالب و رویکرد دراماتراپی مورد کنکاش قرار دهیم و به تعریف بنشینیم.

داستان طوطی و بازرگان؛ داستان شاهزاده مالیخولیایی که بوعلی‌سینا او را درمان می‌کند، داستان حاکم دوره سامانی که دچار عارضه می‌شود و محمد زکریای رازی او را درمان می‌کند و خیلی داستان‌های دیگر... در کتاب مولانا، در حکایاتی که در چهارمقاله نظامی عروضی آمده و دیگر کتاب‌ها که پیشینه ادبی ماست. اگر از منظر درمانی و روانی به آنها نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که پیشینه بسیار غنی‌ای داریم. کمااینکه موضوع دفاعیه پایان‌نامه تز دکترای من همین داستان بوعلی‌سینا و شیوه مواجهه درمانی او با آن شاهزاده‌ای بود که دچار بیماری مالیخولیا بود و ادعا می‌کرد که من گاو هستم و باید سر من را ببرید. نه دارو می‌خورد و نه غذا، تمایلی به درمان نداشت و بوعلی‌سینا با رویکرد دراماتراپی با آن مواجه می‌شود و از تیکنیک بازی توهم برای درمان او استفاده می‌کند که بتواند این عارضه را برطرف کند.

حضور دراماتراپی در بدنه فعالیت‌های دانشگاهی؛ آرزو و خواهش من است

ایرنا: متمرکز شویم بر نهادهای آکادمیک، محیط‌های دانشگاهی ما چگونه با این قضیه - دراماتراپی - برخورد می‌کنند؟

امرایی: فراموش نکنیم خیلی از کشورهای اروپایی نیز هنوز در محیط دانشگاهی رشته مستقل هنردرمانی یا دراماتراپی را ندارند. آن‌ها نیز به شیوه مهارتی با این هنر مواجه می‌شوند. اما بعضی از کشورها ورود این رشته به نهادهیا علمی و دانشگاهی را آغاز کرده‌اند. طی هفت، هشت سال اخیر آرام‌آرام از مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترا با موضوعات مختلف در حوزه هنردرمانی، دراماتراپی، موسیقی‌درمانی و درمان‌هایی که می‌شود به مدد هنرها به‌عنوان درمان‌های مکمل از آن‌ها استفاده کرد شاهد فعالیت‌های دانشگاهی در این حوزه هستیم.

آرزو و خواهش می‌کنم از مراکزی که تصمیم‌گیرنده این قضیه هستند، رشته‌هایی را با این عنوان در مراکز دانشگاهی در حوزه هنر باز کنند. سال گذشته از دانشگاه هنر دانشگاه آزاد با مرکز ما ارتباط گرفته‌اند که برای دانشجویان مرتبط با هنرهای نمایشی واحدهای ویژه در مورد دراماتراپی برای آشنایی آنها با این شیوه درمانی تنظیم شود. برای دانشجویان رشته روان‌شناسی دانشگاه علامه و دانشگاه شهید بهشتی، کارگاه‌های اجرایی و مهارتی را برگزار کردیم تا بتوانیم آرام‌آرام این رشته را بسط و گسترش دهیم و مدافع خوبی برای آن باشیم.

کسانی که بیرون از مرزهای ایران هستند نمی‌توانند برای مردمان ایران زمین توصیه داشته باشند

ایرنا: در این روزها که شاهد شیوع موج چهارم کرونا، سهمگین‌تر و تلخ‌تر از امواج پیشین آن هستیم، نکته‌ای هست که در آخر این گفت‌وگو تمایل به عنوان آن داشته باشد؟

امرایی: مهم‌ترین توصیه‌ای که من دارم آن است که خواهش می‌کنم تمامی مردم مساله کرونا را جدی بگیرند. توصیه‌هایی را که از مراکز رسمی، خصوصاً مراکز رسمی داخلی عنوان می‌شود را مد نظر داشته باشند. تعارفی نداریم ما در ایران زندگی می‌کنیم، کسی که قرار است هزاران کیلومتر خارج از مرزها برای ما توصیه داشته باشد از درون کشور ما اطلاعی ندارد.

کسی مطلع است که در داخل کشور حضور دارند. پس توصیه‌های مراکز رسمی داخلی، مراکزی که ارجاع و تخصص آن‌ها مردمان ایران زمین است را مد نظر داشته باشند و حرف آن‌ها را گوش دهند. آرزو می‌کنم هرچه زودتر این اتفاق بیفتد و ما مسیر سلامتی را طی کنیم. این آفت خانمان‌برانداز به‌زودی زود از شر ما کم شود.