تاب‌آوری یعنی چه؟/ عشق ما را نسبت به تحمل درد قوی می‌کند

به گزارش خبرنگار مهر، محمدرضا مقدسی، مدیر و مؤسس خانه تاب‌آوری و مدیر تیم تخصصی تاب آوری در انجمن ازدواج و خانواده کشور، در نشست «تاب‌آوری، معنویت و نیایش»، از سلسله نشست‌های «آتش آه» که به صورت مجازی در شب‌های ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، به ایراد سخن پرداخت.

وی بیان کرد: در ابتدا به جای وجه ایجابی تعریف تاب‌آوری، باید گفت که تاب‌آوری چه چیزی نیست. آنچه مسلم است اینکه تاب‌آوری به معنای خوگیری با عامل مزاحم نیست و مفهوم تاب‌آوری سازش و تن دادن و رخوت و سستی هم نیست و حتی تاب‌آوری چسب زخم هم محسوب نمی‌شود که یک مشکلی از روزگار برسد و با این ظرفیت بخواهیم آن را ترمیم کنیم. اما مسئله صبوری در حالت فعال خود، از حوزه‌هایی است که با تاب‌آوری سطوح هم‌پوشانی دارد. در حوزه تاب‌آوری، تعاریف مختلفی ارائه شده است و مخصوصاً با داستان کرونا، اهمیت توجه به این حوزه بیشتر خودش را نشان داد و این روزها از تاب‌آوری کرونا و … سخن می‌گویند. یکی از بزرگان روانشناسی یعنی «کاپلان» که نامش برای روانشناسان آشناست، جمله‌ای یاد داده که تعریف تاب‌آوری مسئله‌ساز است. این را به این دلیل می‌گوید که به‌قدری تعاریف متنوع داشته‌ایم که می‌بینیم همه اینها درست هستند، اما کامل نیستند.

مقدسی گفت: وقتی از ما خواسته می‌شود منظومه شمسی را توصیف کنیم، باید کل منظومه را در نظر بگیریم و همه ستارگان، سیاره‌ها و … را به نحوی توصیف کنیم که بتوانیم تحلیل درستی از همه زوایای منظومه ارائه کنیم، اما بیشتر تعاریف در تاب‌آوری، یک یا دو بُعدی است و کل مجموعه مورد توجه قرار نمی‌گیرد و از این‌رو باعث سوءتفاهم‌هایی شده است. تاب‌آوری حداقل این است که از موفقیت پشتیبانی می‌کند و هیچ کجا موفقیتی به دست نمی‌آید، مگر اینکه تاب‌آوری نقش مؤثری داشته است. به‌مثل، بدون اینکه انسان در تاب‌آوری نمره خوبی بگیرد، نمی‌تواند مراتب عالی تحصیلی را طی کند. اساساً راه دستیابی و توفیق و استعلا، تنش و چالش دارد و قدرتی که ما را پشتیبانی می‌کند قدرتی است که تحت عنوان تاب‌آوری از آن یاد می‌شود.

وی افزود: با این تفسیر باید تعریفی که اجماع بین‌المللی دارد را ارائه کنم. دفتر کاهش خطر سازمان ملل در سال ۲۰۰۹ می‌گوید: وقتی یک نظام و خانواده‌ای می‌تواند کارکردهای اصلی خود را در مواجهه با انواع مخاطرات حفظ کند و اگر سانحه‌ای رخ داد می‌تواند شرایط را بازسازی کند و رفتار و ساختار را احیا کند و مجدد به سیستم و روال قبلی بازگردد؛ یعنی تاب‌آوری داشته است. بنابراین وقتی که به این صورت به داستان بنگریم، مسئله از این قرار است که ما در محیط خالی از چالش نیستیم و همیشه شوک و استرسی وجود دارد و دنیا مکان ناامنی است.

مدیر و مؤسس خانه تاب‌آوری تصریح کرد: نکته مهم این است که صحبت تاب‌آوری، صحبت رویین‌تنی نیست و تاب‌آوری هرگز ادعای رویین‌تنی ندارد، بلکه فقط بر حفظ کارکردهای اصلی و قدرت مرمت و یا بازگشت، به وسیله تجربه عبور موفقیت‌آمیز از چالش‌ها را مورد تأکید دارد. مقالات مختلفی تاب‌آوری را یکی از بهترین پیش‌بینی کننده‌های سلامت می‌دانند. برای نمونه، در بحران کرونا، افرادی که در معرض ابتلاء قرار می‌گیرند و مبتلا می‌شوند، در صورتی که سیستم دفاعی بدنشان تاب‌آور باشد، از عهده بیماری برمی‌آیند و این همان چیزی است که تحت عنوان عبور موفقیت‌آمیز برای تاب‌آوری ارائه شده است.

مقدسی گفت: سال ۲۰۰۳، پروژه‌ای تحت عنوان پروژه بین‌المللی تاب‌آوری انجام شد و سه منبع کلی را برای تاب‌آوری معرفی کرد که همه ما اینها را می‌دانیم و آنها عبارت از: «I am»، «I have» و «I can» هستند. مشخص است که «من می‌توانم»، به مجموعه مهارت‌هایی گفته می‌شود که فرد برای مقابله و رتق و فتق امور از آنها استفاده می‌کند. در برنامه‌های مهارت‌آموزی، اینها تقویت می‌شوند که یک کوچک بتواند بند کفش خودش را ببندد. بخش دیگر «من دارم» است و چیزی که در تاب‌آوری اهمیت دارد، این است که شخص یا اشخاصی داشته باشیم که ما را دوست داشته باشند؛ یعنی عرصه زندگی ما دارای یک تبادل عاطفی باشد. یکی از منابع سه‌گانه تاب‌آوری همین «من دارم» است؛ یعنی من دوست، رفیق و همراه خوبی دارم و اگر این بخش، پایدار باشد، یک ضلع از این سه‌گانه نیز تأمین می‌شود.

وی افزود: اما موضوع بحث ما این است که افراد به «من هستم»، چه پاسخی می‌دهند؟ من چه کسی هستیم و اینجا چه می‌کنم؟ معنا دقیقاً به همین معناست. آیا مرغ باغ ملکوتم یا خیر؟ اگر انسان پاسخ به این سوال را پیدا کند، بخش «من هستم» او شکل می‌گیرد. مثلاً من یک معلم، یا مجمسه‌ساز و یا خلبان هستم، اما همه داستان این نیست که در شغل خود خلاصه شویم. وقتی سخن از معنویت می‌کنیم، سخن از حقیقت نهایی می‌کنیم که آن نقطه پایانی است که انسان چیست و من چه کسی هستم. خداوند در این زمینه فرمود: «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»؛ یعنی انسان کسی است که این جایگاه را دارد و اشرف مخلوقات است. به تعبیر شاعر من را آدم به اینجا آورد و مرتکب گناه شدم و اینجا جایگاه ابدی من نیست. در آموزه‌های دینی‌مان داریم که اینجا مزرعه آخرت ماست و اگر اهل این معنا باشیم و خود را مرغ باغ ملکوت بدانیم، اوضاع متفاوت می‌شود و ما به پستی و پلشتی خو نمی‌کنیم.

مدیر و مؤسس خانه تاب‌آوری تصریح کرد: من کسی هستم که مردم را نیز دوست دارد و من کسی هستم که برای دیگران فداکاری می‌کند و همه اینها از سرزمین استعلا هستند. حال فرض کنید که چنین آدمی با این معنا در عینیت و ذهنیت و هویت، دچار یک حادثه‌ای شود. در این صورت دیگر غمی ندارد و انسان موحد و متوسل، دچار افسردگی نمی‌شود و اجازه نمی‌دهد یإس، ناامیدی و ترس بر او غلبه کند. وقتی یک معنایی در زندگی جریان پیدا می‌کند، با آن جاری و ساری هستیم. البته که مقام فنا نیست، اما من کسی هستم که دوست داشته می‌شوم و دوست دارم و وقتی این معنا جریان یافت و خود را صاحب جایگاهی یافتم که از روح خدا در من دمیده شده است، مقامی بالاتر از این پیدا می‌کنم.

وی در ادامه اظهار داشت: معنویت، مرکزیت سازه سلامت است. کما اینکه در سازمان جهانی بهداشت هم بر سلامت معنوی تأکید شده است و باید اشاره کنم که در اینجا بحث دعا و نیایش نیز مطرح است. وقتی می‌گوئیم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»؛ یعنی خدا روبه‌روی ما است و برای ما، «او» یا «شما» نیست، بلکه توست. اگر این حضور و محضر درک شود، در نیایش به یک عرصه و فرصتی برای بسط معنا می‌رسیم که وسیله ارتباطی ما با خداوند است که می‌توانیم اسم آن را دعا بگذاریم. ما اسم این تلاش برای بسط این معنا را نیایش می‌گذاریم و به دنبال فهم آن معنا هستیم که داستان این ارتباط چیست که در دعا و نیایش جریان پیدا می‌کند. وقتی سخن از ارتباط می‌شود، ارتباط من با خودم، سرشار از احترام، صلح، دوستی و عاری از ضرر و زیان رساندن است. ارتباط با دیگران نیز باید به همین صورت باشد، چون با دیگران هم بنیاد هستیم و اگر این نگرش جریان یابد، راضی نمی‌شویم به کسی صدمه بزنیم. لذا رابطه من با خودم سرشار از مهربانی است و این پیوند، پیوند پایداری است و رابطه من با طبیعت هم به همین صورت خواهد بود.

مقدسی افزود: همچنین باید توجه کنیم که افراد تاب‌آور، افراد فوق‌العاده‌ای نیستند که همیشه خندان و فارغ از دغدغه باشند. اتفاقاً ممکن است رنج‌های عمیق‌تری هم ببرند. اینها طیف کامل هیجانات را تجربه می‌کنند، اما مواجهه موفق دارند و این طور نیست که در یک سانحه‌ای از کار بیفتند. ممکن است من در سِنی باشم که برخی از سرمایه‌های زندگی خودم را از دست بدهم که واقعیت‌های زندگی است، اما افراد تاب‌آور کم نمی‌آورند. ما در دنیای امروز طوری تربیت شده‌ایم که به دست آوریم و از دست دادن را تمرین نکرده‌ایم. تاب‌آوری مدافع شرایط بد نیست، از قضا تاب‌آوری یک ظرفیتی را ارائه می‌کند که عملکرد یک سیستم غیرقابل دفاع، باید تغییر کند و در اینجا این تغییر، خودش یک معناست.

مدیر و مؤسس خانه تاب‌آوری بیان کرد: یک نکته هم در باب عشق وجود دارد و آن اینکه، عشق خاصیتی دارد که ما را نسبت به تحمل درد قوی می‌کند و به ما این اجازه را می‌دهد که با اشتیاق بیشتری توانایی پیگیری مطالباتمان را داشته باشیم. رئیس انجمن روانشناسی آمریکا که در سال ۲۰۰۸ فوت شد، تعریفی از تاب‌آوری دارد و می‌گوید هر تعریفی از تاب‌آوری با عبارت توانایی آغاز می‌شود؛ لذا اگر توانایی جست‌وجو و یا ورزش کردن را داریم، همه اینها به نوعی دارند از تاب‌آوری صحبت می‌کنند. اینکه من ظرفیت خود را در ظرفیت دیگری به اوج برسانم نیز نوعی معنامندی و فناشدن است که من ظرفیت‌های خود را در ظرفیتی دیگر شکوفا و ذوب کنم که می‌تواند حد اعلای عشق هم باشد.

سلسله نشست‌های «آتش آه»، به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی، مؤسسه فرهنگی سروش مولانا و انجمن سرو سایه فکن و با حضور جمعی از صاحب‌نظران و اساتید حوزه و دانشگاه و نیز متفکران ادیان و مذاهب منتخب اعم از شیعه، سنی، زرتشتی، کلیمی و مسیحی در طول ماه مبارک رمضان، هر روز ساعت ۱۸، با دبیری الهام روستایی‌راد و به صورت مجازی، از طریق صفحه اینستاگرام خانه اندیشمندان و سروش مولانا برگزار می‌شود.