زند مقدم: ضرورت بازنگری در آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی / وزارت علوم جایگاهی برای این قطب‌ها متصور نیست

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، بیش از بیست سال از تدوین اولین آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی در کشور می گذرد. آیین‌نامه‌ای که با هدف تبدیل دانشگاه‌‎ها و موسسات آموزشی و پژوهشی به پایگاه‌های اصلی علوم در حوزه‌های مختلف تدوین شد. بر این اساس هر گروه آموزشی یا پژوهشی به شرط داشتن یک هسته علمی قوی «اعضای هیئت علمی استاد و دانشیار با عملکرد آموزشی و پژوهشی برجسته در طول ۵ سال اخیر، برخورداری از تجهیزات پژوهشی و آزمایشگاهی ...» و ارائه یک برنامه پنج ساله برای تحقق هدف‌های قطب‌های علمی و نیاز‌های آتی کشور به عنوان قطب علمی مزین شد.

 

عملکرد ضعیف قطب‌های علمی در کشور موجب شد تا وزارت علوم در سال ۹۵ تصمیم به ادغام و حذف و در نهایت ساماندهی بیش از ۱۵۰ قطب علمی در کشور بگیرد. اما ساماندهی انجام شده نیز نتوانست تغییری در عملکرد قطب‌های علمی ایجاد کند؛ به طوری که اکنون بسیاری از قطب‌های علمی کشور عملا بدون فعالیت باقی مانده‌اند و هیچ دستاوردی ندارند.

بیشتر بخوانید

گمشد‌های با عنوان قطب علمی در وزارت علوم / عدم شفافیت در ارائه دستاورد‌ها یا بیتدبیری در ساماندهی؟
شکری: وزارت علوم هیچ نظارتی بر عملکرد قطب‌های علمی ندارد / عدم کارکرد قطب‌های علمی در کشور
نظام تصمیم‌سازی کشور اعتقادی به مرجعیت علمی ندارد / عدم تخصیص اعتبار به قطب‌های علمی از سوی وزارت علوم

دانشگاه علامه طباطبایی با بیش از هزارو ۸۰۰ دانشجو و حدود ۶۰۰ عضو هیئت علمی به عنوان تنها دانشگاه تخصصی علوم انسانی و اجتماعی کشور با موافقت وزارت علوم دارای ۵ قطب علمی است.

بررسی وضعیت قطب‌های علمی و گفتگو با صاحب نظران و مدیران قطب‌ها در دانشگاه‌ها برای رفع مشکلات به وجود آمده ما را بر آن داشت تا به گفتگو با امیر زند مقدم، معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی بپردازیم و از چالش‌هایی که قطب‌های علمی با آن رو به رو هستند و همچنین راه حل‌های موجود برای رفع مشکلات آگاه شویم.

 

آیا قطب‌های علمی دانشگاه علامه طباطبایی تا کنون فعالیتی داشته‌اند؛ چرا هیچ نشانی از دستاورد‌ها و فعالیت‌های آن‌ها در وب سایت دانشگاه وجود ندارد؟

فرایند بررسی پروپوزال‌های قطب‌های علمی در سال ۹۵ که توسط وزارت علوم انجام شد کمی طولانی شد؛ به طوری که پس از تصمیم به ساماندهی آن‌ها در سال ۹۵، سرانجام در اسفند ماه ۹۷ احکام قطب‌های علمی دانشگاه‌ها صادر و فعالیت رسمی آن‌ها از سال ۹۸ آغاز شد.

در سال ۹۸ نیز به ایجاد زیر ساخت‌ها پرداختیم، قطب‌های علمی نیز در حال تشکیل تیم‌های خود برای برنامه پنج ساله بودند. پس از آن نیز با شیوع ویروس کرونا روبه رو شدیم به همین دلیل بسیاری از فعالیت‌ها دست نخورده باقی ماند. همین موارد سبب شد تا نشانی از عملکرد قطب‌های علمی وجود نداشته باشد. با این وجود قطب‌های علمی دانشگاه بیکار ننشستند و فعالیت‌های خوبی داشتند؛ به عنوان مثال فعال‌ترین قطب علمی دانشگاه علامه طباطبایی یعنی قطب علمی ریاضیات مالی به تاسیس مجله بین‌المللی و برگزاری سمینار و کارگاه با مشارکت اساتید کل کشور پرداخت. همچنین این قطب با سازمان فرابورس تفاهم‌نامه امضا کرد تا نیاز‌های آن‌ها را پاسخ دهد. برای اعلام این دست از فعالیت‌ها نیز قصد داریم در وب سایت دانشگاه علامه طباطبایی شرایطی ایجاد کنیم تا دست آورد‌های قطب‌های علمی در معرض نمایش قرار داده شوند.

 

وزارت علوم در جهت ساماندهی وضعیت قطب‌های علمی کشور در سال ۹۵ به ادغام قطب‌های علمی در دانشگاه‌ها پرداخته است؛ به طوری که قطب‌های علمی برخی از دانشگاه‌ها کاهش یافت. آیا پس از ساماندهی انجام شده در تعداد قطب‌های علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز تغییری ایجاد شد؟

دانشگاه علامه طباطبایی در دوره چهارم که اکنون در آن هستیم ۵ قطب علمی در حوزه‌های ارتباطات و رسانه، دولت پژوهی، رویکرد نهادی به اقتصاد ایران، مدیریت مالی و مدیریت تکنولوژی و نوآوری دارد؛ که در برخی از آن‌ها تنها دانشگاهی محسوب می‌شود که پتانسیل لازم برای تشکیل آن قطب‌ها را داشته است.

در دوره سوم قطب‌های علمی یعنی قبل از سال ۹۵، دانشگاه علامه طباطبایی از نظر تعداد قطب‌های علمی با دوره‌ای چهارم تفاوتی نکرده است منتها بر اساس ساماندهی که وزارت علوم در سال ۹۵ تصمیم به اجرای آن گرفت دو قطب علمی «بومی سازی برنامه درسی» و «مطالعات ترجمه» از دانشگاه علامه طباطبایی حذف شد و دو قطب دیگر جایگزین آن شدند. علاوه بر آن، عنوان سه قطب علمی دیگر دانشگاه بدون تغییر در کارکرد عوض شد؛ به طوریکه عنوان قطب علمی «اقتصاد توسعه با تاکید بر الگوی اسلامی ایرانی» به قطب علمی «رویکرد نهادی به اقتصاد ایران» و قطب علمی «دولت و روابط بین‌الملل اسلامی» به «دولت پژوهی» تغییر یافت.

ساماندهی قطب‌های علمی به گفته وزیر علوم با توجه به عملکرد ضعیف آن‌ها انجام شد آیا حذف دو قطب علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز به دلیل عملکرد ضعیف این قطب‌ها بود؟

خیر، ضرورتا اینگونه نبود. اما در بررسی‌هایی که انجام شد وزارت علوم اعلام کرد که ۲۳ قطب در حوزه علوم انسانی وجود دارد که از این تعداد ۵ قطب علمی با توجه به پتانسیل علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به این دانشگاه تعلق می‌گیرد.

 

قطب‌های علمی با هدف مرجعیت علمی شدن در کشور و رفع مشکلات جامعه به وجود آمدند؛ آیا قطب‌های علمی شما در دانشگاه علامه نیز در تحقق این هدف موفق بوده‌اند؟
دانشگاه علامه طباطبایی ساختار‌های موازی زیادی دارد به عنوان مثال نشست‌هایی تحت عنوان نشست‌های حل مشکلات جامعه در قطب‎‌های علمی برگزار می‌شود. علاوه بر آن این نشست‌ها در برخی دانشکده‌ها نیز برگزار می‌شود؛ بنابراین نه تنها قطب‌های علمی بلکه دانشکده‌ها نیز در این خصوص به فعالیت می‌پردازند.

 

به عنوان نمونه قطب علمی «رویکرد نهادی به اقتصاد ایران» با شیوع ویروس کرونا طرح پژوهشی تاثیر کرونا بر اقتصاد ایران را ارائه کرد و همچنان در حال پیگیری آن است. چون ما همزمان چند پروژه و دیدگاه در راستای رفع مشکلات جامعه داریم که در قالب کتابچه و توصیه‌های سیاسی جلو می‌روند و خوشه‌های مشورتی، دانشکده و پژوهشکده‌ها به موضوعات جامعه می‌پردازند، نمی‌توانیم بگوییم که تلاش برای رفع مشکلات کشور تنها به قطب‌های علمی معطوف شده است.

 

وزارت علوم موظف شده است در جهت تبدیل دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به قطب‌های علمی از آن‌ها حمایت مالی و اداری داشته باشد. آیا دانشگاه علامه از این حمایت‌ها برخوردار شده است؟

وزارت علوم اندک بودجه‌ای به قطب‌های علمی اختصاص داده است؛ اما ما در دانشگاه علامه طباطبایی به آن اکتفا نکرده‌ایم و همواره سعی داشته‌ایم که هر آنچه قطب‌های علمی نیاز دارند از طریق شورای پژوهشی فراهم کنیم. بودجه برای برخی فعالیت‌های پژوهشی که نیازمند آزمایشگاه هستند، بسیار اهمیت دارد، ولی در حوزه علوم انسانی بحث آزمایشگاه خیلی مطرح نیست و ما می‌توانیم این کار‌ها را خیلی راحت‌تر جلو ببریم.


بسیاری از قطب‌هایی علمی کشور از عدم نظارت وزارت علوم برعملکرد آن‌ها ناراضی هستند و اعلام داشته‌اند که اکنون قطب‌های علمی به دست فراموشی سپرده شده‌اند. آیا وضعیت قطب‌های علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز این گونه است؟

وزارت علوم از قطب‌های علمی گزارش سالانه می‌خواهد. علاوه بر آن با شیوع ویروس کرونا وزارت علوم به پیگیری عملکرد قطب‌ها با موضوع کرونا پرداخته است. حقیقت این است که دانشگاه‌ها خود باید این گزارش عملکرد را جدی بگیرند. این که ما بایستیم تا وزارت علوم به ارزیابی بپردازد و به ما فشار وارد کند تا کاری را انجام دهیم به نظر بنده درست نیست.

 

فلسفه قطب علمی این است که در یک رشته خاص تمام نخبه‌های یک کشور در یک حوزه تحت یک ساختار منعطف با یک دیگر کار علمی انجام دهند. منتهی این فرهنگ هنوز در جامعه به وجود نیامده است، به عنوان مثال اگر در حوزه خاصی یک دانشگاه قصد تاسیس چند رشته را داشت به قطب علمی مراجعه کند و از آن حمایت و مشورت بخواهد. همچنین خارج از دانشگاه همچون سازمان‌ها نیز می‌توانند برای رفع نیاز‌های خود در موارد تخصصی به قطب‌های علمی که متخصص‌ترین افراد در آن‌ها حضور دارند، مراجعه کنند. متاسفانه این فرهنگ هنوز در کشور به وجود نیامده است. تحقق این هدف نیز نیازمند آن است که اهداف قطب‌ها تبیین شود. وگرنه این که ما عملکردی داشته باشیم به این دلیل که وزارت علوم از ما درخواست می‌کند و اینکه اگر نظارت نکند کار را انجام ندهیم، درست نیست.


یکی از مشکلاتی که مدیران قطب‌های علمی به آن اشاره می‌کنند، عدم عرضه مسائل و مشکلات کشور به آن‌ها است؛ به نظر شما این مورد به چه میزان در عملکرد آن‌ها تاثیر می‌گذارد؟

به نظر بنده این که قطب‌های علمی منتظر باشند تا مسائل و مشکلات کشور را برای آن‌ها بیاورند تا به بررسی آن‌ها بپردازند کار درستی نیست. بهتر است قطب‌های علمی خود به دنبال مسائل بروند و در جهت رفع آن‌ها حرکت کنند.

 

به نظر شما دلیل وضعیت کنونی قطب‎‌های علمی در کشور چیست و در این راستا وزارت علوم چه فعالیتی می‌تواند انجام دهد؟

پتانسیل‌های دانشگاه برای کسانی که بیرون از دانشگاه هستند، خیلی مشخص نشده است همچنین بروکراسی‌های اداری موجب می‌شود تا شرکت‌ها و سازمان‌هایی که قصد دارند برای رفع یک نیاز به سراغ دانشگاه بیایند از این مراجعه منصرف شوند. سومین نکته نیز این است که درصد بسیاری از اساتید با انجام طرح‌های برون دانشگاهی هنوز آشنایی لازم را ندارند و حتی اگر هم داشته باشند از فرایند‌های آن به خوبی اگاه نیستند.

 

مهم‌ترین چالشی که قطب‌های علمی با آن مواجه هستند، این است که جایگاه آن‌ها در کشور مشخص نیست در حقیقت هدف از تشکیل این قطب‌ها چیست. در حقیقت وزارت علوم جایگاهی برای آن‌ها متصور نشده است تا تاثیرگذار باشند به صورتی که یک قطب علمی در حوزه خود بتواند مرجعیت علمی و پژوهشی داشته باشد.

 

وزارت علوم برای افزایش تاثیر قطب‌های علمی در کشور هم در سطح آیین‌نامه‌ای و هم در سطح عمل باید به صورت عملیاتی به قطب‌های علمی اختیاراتی بدهد و در عین حال در یکسری مسائل که نیازمند نظر افراد بالادستی است، دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌ها را به سمت قطب‌های علمی سوق دهد. به عنوان مثال اگر تقاضایی به وزارت علوم رسید این وزارت خانه یک فرایندی را پیش‌بینی کند تا قبل از هرچیز دانشگاه و یا سازمان‌ها موظف شوند به قطب علمی مراجعه کنند و پس از آن مسئله در شورای وزارت علوم مورد بررسی قرار گیرد. اکنون هر دانشگاهی عنوان قطب علمی را دارد و گویی در هر دانشکده یک پژوهشکده تشکیل شده است؛ در صورتی که قطب علمی یک هسته علمی کشوری است و باید تاثیرگذاری خود را نیز در سطح کشوری داشته باشد.

نظرتان درباره آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی چیست. آیا این آیین نامه نیاز به بازنگری دارد؟ در ادامه پیشنهاد خود را برای اصلاح این آیین‌نامه بفرمایید؟

 

قطب علمی از دل یک جامعه علمی به وجود می‌آید. در این جامعه علمی یک افرادی وجود دارند که به عنوان شاخص علمی در آن حوزه شناخته می‌شوند. ملاک‌هایی که در آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی برای تعیین اعضای قطب‌های علمی وجود دارد، بهتر است بازنگری شود به طوری که علاوه بر آن ملاک‌ها، موارد دیگری با توجه به اهداف تشکیل قطب‌ها به آیین‌نامه افزوده شود. یکی از این موارد تاثیرگذاری اجتماعی است اگر ما تنها به مرجعیت علمی اعضای قطب‌های علمی توجه کنیم ممکن است آن فرد بیشتر حول موضوعات خود فعالیت کند و در نتیجه مسائل و مشکلات کشور در جای خود باقی بمانند.

یکی دیگر از مواردی که می‌تواند به ملاک‌های آیین‌نامه قطب‌های علمی افزوده شود بحث تعاملات یک عضو هیئت علمی با جامعه است. یعنی در قطب‌های علمی باید افرادی جذب شوند که بتوانند قطب را از حالت منفعل خارج کنند و ارتباطات قویی در سطح ملی و بین‌المللی داشته باشد.